Àfíngbatɔ́

HÙNVÍ

Nà, è ɖɔ̀ Avɔsέ bà Kɔjó sì.

À ka se à?

NÀ HWEƉÌ

È ɖɔ̀... Mɛ̃ wɛ ɖɔ̀?

HÙNVÍ

È ɖɔ̀ ɖò fí bó ɖɔ̀ ɖò dě.

Tò wɛ ɖɔ̀.

NÀ HWEƉÌ

“È ɖɔ̀”, “è ɖɔ̀” ɔ, àfín gba nyi tò jí wɛ.

HÙNVÍ

Àfín ! Hǔn, mǎsin nyì Avosέ wú è ɖè.

Lê hwɛ mɔ̀ gbɔn e nέ à?

NÀ HWEƉÌ

È nyì mǎsin kpó, è ma nyì mǎsin kpó,

Un mɔ̀ dò ná ǎ.

Loɔ, nǔ e jí un jló ná zé àyì towe ɖó ɔ ɖye:

Gbɛtɔ́ ê sí éɖe ɔ, nɔ́ wà àfín nú ǎ.

Đó àfíngbatɔ́, àfín wɛ nɔ vunmlɛ.

HÙNVÍ

Un mɔ̀ nǔ jɛ xó towe mɛ gaanjí ǎ.

Gbàjɛ̃ mɛ.

NÀ HWEƉÌ

Fí e xó ce mlέn àli xwe ɔ dye:

Xó e tò ɖɔ̀ ɔ, bǐ mέ wɛ gbɛtɔ́ àyìɖòtenánɔ nɔ́ kɛ nù ɖó ǎ.

Nǔ e è ma mɔ̀ dò ná tétété ǎ, è nɔ yá nù ɖé mɛ ǎ.

B’έ nyí ɖě. Wegɔ́ ɔ, xó é ma kàn mɛ ǎ, bó ma nyí mɛtɔn ǎ,

È nɔ kὲ nù ɖé mɛ ǎ.

Avɔsέ bà mɛ sì kpó é ma bà mɛ sì kpó ɔ,

Àni ka kàn nyɛ Nà Hweɖì ɖé mɛ ?

M. Wanilǒ SINSIN, D’àyi mὲ. Mi nú ma lìn xó kpɔ́n, 2013, 15.

Nǔ klewun klewun lɛ

HÙNVÍ

Nà, nyaɖe wɛ àgbàn kpὲn

B’ɛ ɖɔ̀ ní ɖè blɛ̃ sín mɛ.

Gbè tέ é yí ?

NÀ HWEƉÌ

È ɖɔ̀ é kú nyí blɛ̃ nú wɛ ɖò émi wà wɛ ó.

HÙNVÍ

Nɛ̃ hwὲ ka mɔ̀ gbɔ̀n ?

Hwὲ tɔn jɔ à cé?

NÀ HWEƉÌ

Nyɛ mɔ̀ ɖɔ̀ agban ɔ kú ko kpὲn’ὲn ganjí ó.

HÙNVÍ

Gbɔn nɛ̃ ?

NÀ HWEƉÌ

É ko kpὲn’ὲn nǔgbo ɔ,

É ná mɔ̀ ɖɔ̀ nǔ e ɖò agban ɔ mɛ ɔ bǐ wɛ kpὲn émi.

Hǔn, é ɖè blɛ̃ sín mɛ ɔ,

Đě jέn é ɖe sín mɛ nέ.

Xó e ɖɔ̀ gbe ùn jà bo ɖɔ̀ mɔ̃ e ɔ,

À ka mɔ̀ nǔ jέ mɛ à ?

HÙNVÍ

Đɔ̀ xó towe yi fó, Nà.

NÀ HWEƉÌ

Nǔ e ɖɔ̀ gbe ùn jà e dyé:

Xó ɖěbǔ ɖò tè b’έ ɖò ná ɖɔ̀ wɛ hǔn,

Nǔbado nú nǔ ɖě ɖò tè b’έ ɖò ná ba wɛ hǔn,

Alǒ nǔhɛn-ayì ɖě ná gbàjɛ̃ mɛ ná wɛ è ɖe hǔn,

È ni bέ sín nǔ klewun klewun lɛ jí.

M. Wanilǒ S., D’àyi mὲ. Mi nú ma lìn xó kpɔ́n, 2013, 10.

Nǔgbó

NA HWEƉÌ

Wǎ, dɔ̃npkɛ, ma kan nǔ yɛ byɔ́ wè:

Àni ɖɔ̀ wɛ è ɖè bó ɖɔ̀: “Nǔgbó”?

HÙNVÍ

Hùn ! À tunwun ɖɔ̀ ùn kú bà do ná gbeɖe kpɔ́n o à.

É cí nú mi ɖɔ̀ è ɖɔ̀: “Nǔ” é dágba é.

NA HWEƉÌ

À mɔ̀ pɛpɛpɛ.

“Nǔgbó” ɔ, “Nǔ” é dágba é wɛ.

Àni ka nyí “Nǔ” é xó ɖɔ̀ wɛ è ɖè mɔ̃ é?

HÙNVÍ

“Nǔ” ɔ, nǔ é tîn é bǐ wɛ.

NA HWEƉÌ

Hǔn, “Nǔgbó” ɔ, nǔ é tîn é bǐ wɛ à?

Mɔ̃ ɖɔ̀ wɛ à ɖè nέ à cé?

HÙNVÍ

É nyí mɔ̃ dandan ǎ.

Loɔ, Nǔgbó ɖó ná ɖɔ̀ nǔ é tîn é.

NA HWEƉÌ

Hǔn, nǔ é ma tîn é ɔ̀ kàn Nǔgbó ǎ.

Mɔ̃ ɖɔ̀ wɛ à ɖè à?

HÙNVÍ

È cí mɔ̃ nú mì, Nà.

Loɔ, è ka lìn kpɔ́n ganji ɔ,

È ná mɔ ɖɔ̀ nǔbǐ wɛ Nǔgbó kàn:

Nǔ é tîn é kpódó nǔ é ma tîn é kpán.

NA HWEƉÌ

Nǔ é ma tîn é ɔ ka ɖó nùkɔ́ à?

Nέ Nǔgbó ka sìxú ɖɔ̀ xó dó nǔ é ma ɖó nyǐ à é wú?

HÙNVÍ

É ɖó nyǐ, Nà.

Nyǐ tɔn wɛ nyí “Nǔmaɖònyǐ” alǒ “Nǔmatîn”.

Nǔ é tîn é ɔ, Nǔgbó nɔ ɖɔ̀ é tîn, lê é tîn gbon é, lê é ɖé gbɔn é.

Nǔmatîn ɔ, Nǔgbó nɔ ɖɔ̀ é kú tîn ò, é kú nyí nǔɖe ò.

NA HWEƉÌ

È cí mɔ̃ nú nyì lɔ...

Ùn jló ɖɔ̀ mǐ ni lɛkɔ wa Nǔgbó ɔ jí.

Àni ɖɔ̀ wɛ è ka ɖe bó ɖɔ̀ “é dágba”?

HÙNVÍ

Tínmɛ tɔn wɛ nyí ɖɔ̀: é gɔ́ngɔ́n.

È nɔ wli’i mɔ̃ hàwun ǎ.

NA HWEƉÌ

À mɔ̀. Àni wú é ka gɔ́ngɔ́n sɔ mɔ̃?

HÙNVÍ

Nǔ é tîn é kpódó nǔ é ma tîn é kpó wɛ gɔ́ngɔ́n

Nǔ é wú Nǔgbó dágba bo gɔ́ngɔ́n énɛ.

M. Wanilǒ S., D’àyi mὲ. Mi nú ma lìn xó kpɔ́n, 2013, 8.

Jɛgban, Ségban

NÀ HWEÐÌ

Nyàví ɛ, ma sɔ́ xó elɔ nyì tè nú we:

Éɖyé, è xwlé ségban wè bó xwlé jɛgban wè.

Đe tέ à ná sɔ́?

HÙNVÍ

Yɔ̀, Nà, jɛgban wɛ na zé hǔn.

NÀ HWEÐÌ

Àni wú?

HÙNVÍ

É fúɖá hú ségban. Nǔ ɖò gaan wɛ a cé?

NÀ HWEÐÌ

À ka kanbyɔ́ hwiɖéé ɖɔ

Àni wú è ka xwlé jɛgban mì bó xwlé ségban mi à?

HÙNVÍ

Ayì ce yì dɔ̃n ǎ.

NÀ HWEÐÌ

Àni wú è ka ɖɔ̀ ma zé ɖokpó ɖò we lɛ mɛ?

HÙNVÍ

Un mɔ̀ dò ná ǎ.

NÀ HWEÐÌ

À kanbyɔ́ hwiɖéé ɖɔ̀:

Àni ka ɖò jɛgban ɔ mɛ?

Àni ka ɖò ségban ɔ mɛ à?

HÙNVÍ

Ayì ce yì dɔ̃n ǎ, Nà.

NÀ HWEÐÌ

Fí e xó ɔ ɖé é nέ, dɔ̃nkpὲ.

Jɛgban wɛ nyí xó ɔ ǎ

Ségban wɛ nyí  xó ɔ ǎ

Nǔ e ɖò gudo tᴐn ɔ wɛ ɖò taji. 

M. Wanilǒ S., D’àyi mὲ. Mi nú ma lìn xó kpɔ́n, 2013, 7.

Hwɛndo ná bu à

Ðò azãn 26 ê ɖò ayidosùn, xwe 1955 tᴐn mɛ ᴐ, toxóɖᴐgbɛ ANC (Afrika Fᴐligbe) ɖè gbeta elᴐ tɔ́n, ɖó kan e mǐ ɖó ná fùn ɖò hwɛndo mǐ tᴐn wù é: 

"Togun ɖokpó ɖokpó ɖó ná zán gbe tᴐn, lobo sɔ́ hwɛndo tᴐn yì aga."

                                                        (Gbeta mɛɖesusi jijɛ tᴐn)  

Đò azãn 24 ê ɖò alǔnsun, xwe 2006 tᴐn mɛ ᴐ, Kplékplé Afrika tò lɛ tᴐn (UA) lᴐᴐ dó zǒgbe jǐ bó ɖɔ̀: 

"Togun ɖokpó ɖokpó ɖó acὲ lobo ná tò hwɛndo tᴐn sín nǔ lɛ,
lê é jɛ xá nukᴐnyiyi tò ᴐ tᴐn gbᴐn lé,
ɖò toxóɖiɖᴐ sín alijí, ɖò akwɛxóɖiɖᴐ sín alijí,
ɖò tamɛlinlinxóɖiɖᴐ sín alijí, ɖò nǔmɛsɛnxóɖiɖᴐ sín alijí."

                                                           (Gbeta Afrika hwɛndo lɛvɔ́-jᴐ tɔ̀n)

Eyà Mì bo nú mǐ na kplé alᴐ dó !!! Azɔ̃ mǐtᴐn wɛ. 

(M. Wanilǒ S.)

Glɛxwé: è hùn Aziza xwé ɖokpó

   

Hwɛndo-gbɛta “Fondation Zinsou” wɛ hùn xwé nɛ ᴐ, ɖò azǎn 11° abɔxwisun 2013. Singbó hwexóxónu tᴐn, “Villa Ajavon” wɛ hwɛndo-gbɛta ᴐ lilέ nukún mɛ ná lobo zé húzú tanxwé (“musée”). Đò Afrika gbeji ᴐ, Aziza tanxwé nukᴐntᴐn ê è tùn tè é nέ. Nǔkpà-nǔɖiɖe Afrika tᴐn lɛ wɛ xwé ᴐ ná zé sù tralala. Marie-Cécile Zinsou ê nyì Hwɛndo-gbɛta ɔ sín gǎn,tὲ ɖɛ̃ jí bó ɖɔ̀:

"Linlɛn mǐtᴐn wɛ nyí ɖɔ̀ mǐ ni tùn goxᴐ ɖaxó ɖokpó, ê ná sɔ́ Aziza Afrika tᴐn xlέ é.  Mǐ jló ná ɖè xlέ ɖɔ̀ Mɛwi-gblogblo tò ᴐ kú nyí nǔ xò nyì kέn ɖò nǔkpà-nǔɖiɖe sín àlì jí ó"[1].

Hwɛhwɛ ɔ, nǔnyanya è ɖò jijɛ wɛ ɖò Afrika gbejí ɔ xó jέn xójláwema lɛ kpódó xójlákan lɛ kpán nɔ ɖò ɖiɖɔ̀ wɛ. Nae Marie-Cécile Zinsou ɖɔ̀ hwɛndo-gbɛta émitᴐn ná ɖè Afrika nukún mɛ ɖevo xlέ gbɛ ɔ, Afrika nǔkpàtɔ́-nǔɖetɔ́ lɛ tᴐn.

Toxò e mɛ è tùn tanxwé ᴐ ɖó ᴐ, toxò nukúnɖejí kpataki ɖokpó wɛ, ɖò tànxó lí nú. Mɛ ɖé sɔ́ dɛn ǎ, mɛwi toví wɔ̃búwɔ̃bú wɛ gbɔ̀n Glɛxwé, kàn ɖ’afɔ̀ kàn ɖ’alɔ̀, bo yi Amerika kannumᴐnᴐ gbejí. Hwe mǐtᴐn nù egbe din ɔ, toxò nέ ɔ ka ná húzú toxò e mὲ Afrika sín Aziza ná klέn ɖé é. Mǐ sɔ́ axɔ́ví lɔ̀ nú “Fondation Zinsou” lobó dó kú n’í káká.

                               (M. Wanilǒ S.)

---

[1] Gbe yì nú xó ɖò xójlawema Slate Afrique tᴐn mɛ, 30/12/13.

Nyɛ ɖesúnɔ

Un dogbè yɔ̀kpɔ́ nɛ

B’ɛ yígò àwǐ è.

Nyɛ ɖesú ɔ

Tɔ̀ sanǔ

Mà sà Tɔ̀kέn-yi

B’ɛ yígò àwǐ è.

E nyɔ́, nyɛ ɖesúnɔ

Wɛ zé tɛnmɛ ce nyì ayǐ:

Ajǎnu Gbètè kún nɔ dó

Kanlin tété gbɛ o !

(Ayǐzɔ̀, Zɛ̃ kanmɛ)

Dǒ Lǒ, 21-30

21- Awǐ sɔ́ lan ɖò nɛnǔ zέnmɛ:

= Xó lɛɛ nyí xó ǎ.

22- Awɔntin ɖò nuvo wu wɛ sukpɔ nɔ ny’àgbo byɔ́mɛ ǎ.

23- Axwá jέn na kú,

Bᴐ go tᴐn na xwlέ zɛ̃n.

24- Ayi e ɖò mɛ xomɛ e wɛ nᴐ ɖì

Bᴐ bǒ nᴐ ɖì.

25- Gbàgbǎ nyì tomɛ nú kpɔ̀

= A nywέ mi à?

26- Gbatɛsɔ́tɔ́ é yi xɔ̀ nyibu ta é wɛ

= Ta-wu làn ɖù wɛ à ɖe bo dán ὲ.

27- Gbe e gbe e ɖù tᴐn lan é

Wɛ è nᴐ tᴐn ǎ.

28- Dadá nɔ̀ singboji ɖ’Agbomɛ, bó jihan dó zɛnlimɛ ɖ’Aceɖegbe

= Nǔ nᴐ húgǎn mɛ cób’ɛ nᴐ wà.

29- Dan nᴐ nyà besé yi dó zofín mɛ

= Mɛ wɛ na ɖò tɔmɛnu nέ gudó b’a yí kú zo kú?

30- Dě jà nú nyɔ̀ɖaxóví, bɔ hwlɛnsúvɔ nɔ xádó

=E nyᴐ nú we ᴐ, dɛndɛn na kpé tó.  

Jean-Michel Basquiat (1960-1988)

Haiti vi jiji ɖokpó ɖye ! È jɔ̀ ɖò Brooklyn, ɖò Amerika tò mɛ. Nǔɖetɔ́ ɖaxó ɖokpó wɛ (peintre) bɔ̀ gbɛ ɔ bǐ tunwun. È ɖò mɛ nukᴐntᴐn e kpà nǔɖiɖe ê nᴐ ylɔ́ ɖɔ̀ “Underground” è mɛ. Xwe 27 jɛn é ɖó bɔ̀ kú wa zé é. Nǔwaɖ’ayǐ (oeuvres) e é jó ɖó lɛ ká gégé: 800 atɛ (tableaux), 1500 nǔɖiɖe (dessins).

Nǔwaɖ’ayǐ Basquiat tᴐn nɛ lɛ va xì ehonmɛ bɔ̀ xɔ̀ akwɛ titeungbe. Ayisᴐnmᴐ tó fí ᴐ, ɖò nuxwasun ê wà yì e ᴐ, è sà atɛ tᴐn ɖokpó nyí livi 48 dᴐlaa tᴐn (48 millions de dollards).

(M. Wanilǒ S.)

Jean Godefroy Bidima: Afrika tamɛlinxóɖɔ̀tɔ́ lɛ sín azɔ̃ ehᴐnmɛ

 “Azɔ̃ yětᴐn sùkpɔ́. Yě ɖo ná ɖɔ nú Afrikaví lɛ ɖɔ̀, tàn yětᴐn ɖó ná nyí tɛgbɛnú, yě ɖo ná ɖó ayì nǔmɔyìzɔ̀ tᴐn (Prospection), ayì sɔlɛnkpɔ́n tᴐn (Projection) kpódó ayì sɔɖónukún tᴐn kpán (utopie). Afrika tamɛlinxóɖɔ̀tɔ́ lɛ (les philosophes africains) ɖó ná kpé nukún hwɛndo mǐtᴐn wú. Mǐ ɖó ná zé ayì mǐtᴐn ɖó Afrika xó lɛ jí, lobo lìn tamɛ dó nǔ e dó gesí yìdɔ̃n-yidě (migration) gbɛtɔ́ lɛ tᴐn, linlɛn yětᴐn lɛ kpódó sinsɛn yětᴐn lɛ kpán, nǔ e kàn ɖyɔ̃ɖyɔ̃ yɔyɔ̃ e ɖò tòɖòbǔ-akɔ̀ (le lien social) dán wɛ ehᴐnmɛ é [...].

Đò dokɔ fí mǐ tɛntin ɔ (au niveau local), mǐ ɖó ná lìn tamɛ dó nǔ e kàn dᴐkùn walɔ (la culture matérielle) ɖò Africa gbéjí e, lobo gbéjé xó e zún fán tɛkiniki alo nǔjíwǔ-jlέjlέ tɛkilojí tᴐn lɛ. Đò wɛkέ-gblogblo jí ɔ (au niveau global), Afrika tamɛlinxó (la philosophie africaine) ɖó ná kɛ nù dó lê è ɖò gbὲ sɔ́ d’ayihún na gbɔ́n wɛ egbe e, nǔmamᴐɖù sín xɛsì e ɖ’àyǐ e, azᴐn xɛsì e ɖ’àyǐ e, ahwàn xɛsì e ɖ’àyǐ e, hunya-hunya e ɖ’àyǐ ɖò  akwέxó sín alinù e. Afrika tamɛlinxó ɖo ná nyí nǔkanbyɔ́ mɛ dó gbɛ-tɔ́júxó wú (Biopolitique)”.

Nǔnyᴐɛtɔ́, tamɛlinxóɖɔ̀tɔ́ kamerunu tᴐn J.G. Bidima, ɖò xójláwema Jeune Afrique tᴐn mɛ , 19/08/2013

 (M. Wanilǒ S.)

Axɔsi, nyɔnu-asuká Afrika tᴐn lɛ

Tiyi, Nefertiti, Kimpa Vita, Nzinga, Harriet Tubman, Ranavalona III, Solitude,Tinubu... Yě sukpɔ́, Afrika nyᴐnu e wà nǔjiwǔ bó sɔ́ Gbɛtɔ́nyínyí mǐtᴐn su lé. Nyonu-Axɔ́si é xɔ̀ tò, bó hὲn tò e wɛ à, alo nyᴐnu-asuká é yì ahwàn bó ɖè tò yětᴐn sín kannumᴐnᴐ gbɛ mɛ e wɛ à, nyᴐnu-nǔkplɔ́nmɛtɔ́, nyᴐnu-alìɖexlέmɛtɔ́, nyᴐnu-hùnnᴐ, nyᴐnu siká, nyᴐnu agbò-kpɔ̀... Yě gégé.

Mǐ-nɔ̀ Sylvia Serbin, Maatiniki ví ɔ, wlán tànxó-wema ɖokpó dó gesí Axɔsi mǐtᴐn nέ lɛ. Nyǐ wěma ɔ tᴐn nyí: “Reines d’Afrique et héroines de la diaspora noire”. Đò hwexóxónu ɔ́, nyɔnu xɔ̀ susu gěgě ɖò Mɛwi-hwɛndo mɛ. Nǔ-sísí, mɛ-sísí wɛ é nyí tɔ́gbó mǐtᴐn lɛ hwenú. É kà sɔ́ ɖò mɔ̃ ehɔ́nmɛ ǎ. À ni wú é ká sín?

Afrika nyɔnu egbe tᴐn lɛ, hwe ᴐ nu sù ! Mì site bo xɔ̀ tò.

  

(M. Wanilǒ S.)

Mɛwi nǔnyɔɛtɔ́-nǔkpatɔ́ ɖaxó lɛ

Hwɛhwɛ ɔ, mì nɔ sè, bɔ è nɔ ɖɔ̀ jile yovo lɛ gɔ́n wɛ nǔjiwǔ tɛkiloji tᴐn lɛ bǐ gosín. È ka bà do ná ganji ɔ, è na mᴐ ɖɔ̀ nǔ kún nyí mɔ̃ ɖebǔ ò. Togun lɛ bǐ mɛ wɛ nǔnyɔɛtɔ́-nǔkpatɔ́ (inventeurs) ɖaxó ɖaxó jɔ ɖè.

Sín hwexóxónu káká wa jɛ éhᴐnmɛ ɔ, Mɛwi nǔnyɔɛtɔ́-nǔkpatɔ́ gěgě wà nǔjiwǔ bó sɔ́ nǔnyɔέ yì nùkᴐn, ɖò alì vovo nu. Đò tɛkiloji yɔ̀yɔ̃ lɛ (les technologies modernes) sín alijí ᴐ, nǔ è Mɛwi nǔnyɔɛtɔ́ lɛ bló ɔ, hùgán 400 nǔnyɔέ-nǔkpíkpá (inventions technologiques).

Đò wěma tᴐn é nyí  “Inventeurs et savants noirs” mɛ ɔ, nǔbadotɔ́ Haitinù Yves Antoine ɖè kunnu nú Mɛwi nǔnyɔɛtɔ́-nǔkpatɔ́ ɖaxó énɛ lɛ. É jɛ xá ɖɔ̀, ɖò wěmaxᴐmɛxwé mǐtᴐn lɛ ɔ, mǐ ni jlá wěma mᴐwunkɔtᴐn. É jɛ xá ɖɔ̀, azɔ̃mɛví mǐtᴐn lɛ ní tunwun nǔjiwǔ è Afrikaví lɛ bló ɖò tɛkiloji sín àgbají é.

(M. Wanilǒ S.)