Aimé Césaire (1913-2008), Nǔnyᴐɛtɔ́, nǔwlantɔ́

Nǔwlantɔ́ ɖàxó ɖokpó wɛ nyí Aimé Césaire. Maatiniki wɛ é jɔ̀ ɖè ɖò xwe 1913. Tɔ́ tᴐn kpódó nᴐ tᴐn kpó nɔ́ nyí Fernand (mɛsì nǔkplɔ́nmɛtɔ́), Eléonore (avɔ̀tɔ̀tɔ́). Tɔ́ ᴐ zé wemaxᴐmɛ yiyi vǐ tᴐn lɛ tᴐn sɔ́ d’àyíhún na ǎ. Sin vù ᴐ, Césaire wli bò nú wemakpikplɔ́n. Tà tᴐn lᴐ ᴐ ká sè wě. Đò Lycée Schoelcher, fye é yì azɔ̃mɛ  ɖe ɔ, é jὲ nukᴐn nú hǎgbɛ̃ tᴐn lɛ  ɖò nǔnyɔέ vovo lixò: latɛ̃ngbe, tànkpìnxó, xólomilomi... È sɔ́ kέn tᴐn n’ǐ hwe tᴐn nu.

Xwe 1931 ᴐ, Césaire go sín Maatiniki bó yì Paris. É byɔ́ Lycée Louis-le Grand. Fí nέ wɛ, é xò gò Léopold Sédar Senghor ɖè. Yě jὲ xɔ́ntᴐn àlɔmayimɛ. Yě mɛ wè lɛ yíwan nú nǔxixa, nǔwiwlan. Yě xà nǔwlantɔ́ Harlem Lέvɔ́jɔ̀ tᴐn lɛ (Harlem Renaissance): Langston Hughes, Claude Mc Kay, Countee Cullen, b.ɖ.j. Yě sɔ́ tamɛlingbέta ɖé ɖ’àyǐ bó sùn nyǐ ɖɔ̀ “Négritude”. Césaire wɛ kpà xókwín nέ ɔ. Tinmɛ tᴐn wɛ nyí “Mɛwìhwɛndo-dɔ̀kùn”. Mɛwìhwɛndo ná zé yì àgà wú wɛ gbέta ɔ jɔ̀. Trololo ɔ, tamɛlingbέta ɔ ɖè xójláwema ɖokpó tɔ́n, “L’Etudiant Noir” (1935). 

Césaire wlán xólomilomi-wema gěgě. Đokpó ɖò tají bɔ gbɛ ɔ bǐsésé tunwun: Cahier d’un retour au pays natal. Wema tᴐn ɖevo xɔ̀ susu n’î: Discours sur le colonialisme. Nǔnyᴐɛtɔ́ ɔ lέ wlán tànxówema titeungbe ɖokpó dó Toussaint Louverture wú, Aladanuví e fùn ahwàn bó ɖè Mɛwi Saint Domingue tᴐn lɛ sín kannumɔnɔ gbɛjí lé:Toussaint Louverture. La révolution française et le problème colonial.

Césaire d’àlᴐ àfín mɛ ɖò Matiniki tò tᴐn mɛ, ɖò azǎn 17° lidosùn, xwe 2008. Afrikaví lɛ na wɔ̀n gan-tín mɔ̃wunkɔ tᴐn ǎ, ɖó é zé Mɛwihwɛndo yì agà. Doo n’î ɖò Mɛxóxó lɛ gɔ́n dɔ̃n.

(M. Wanilǒ S.)

Martin Luther King: Xólὲnkpɔ́n (pensées)

"À ma sin zɔ̀n hǔn,

Dǒ gǎn bó kán wezùn.

À ma sin kán wezùn hǔn,

Tέnkpɔ́n bó fyá.

À ma sin fyá hǔn,

Dǒ gǎn bó sá.

Nǔɖebǔ à ɖò na bló wɛ hǔn

Tέnkpɔ́n bó xò kàn..."

"Đyɔɖyɔ nɔ́ wá mɔ̃ kpaa ǎ

Kàn wɛ è nɔ́ xò bɔ é nɔ́ wá.

Énɛ wutu wɛ

Mì ɖó ná site bó fùn

Mìɖesúsijíjέ sin àhwàn.

Mɛɖebǔ sin tafɔ̀ mì jí bó dín ǎ,

Afì, mì lɔ ɔ zé miɖě kᴐn nyì ayǐ n’î".  

Martin Luther King. 

Dǒ Lǒ, 1-20

1- È d’àsi nú Agbatin:

Nǔ wiwa ɖò wǔ cè.

2- È dógbe nú nyaɖé ɖò wuta:

un ɖò  fí caà, funfᴐngbejí.

3- È ɖ’abɔbɔ nú Tᴐxᴐsú bó dó takín mɛ 

Su ce nέ à dan nέ.

4- Hla wlí àziza ɖò Tέgɔ́n:

Un ko ɖò vodun wli wɛ

Bonu gbɛtɔ́ mᴐ mi ᴐ, é na nᴐ sí.

5-Hǔn ɖé húzú ᴐ

wefᴐ tᴐn nᴐ húzú.

6-Hwesahutɔ́ ma ɖù ɖé à ɔ,

Nǔ kúkú wɛ e nɔ ylɔ́ ɖɔ̀.

7-Hwixúmɛtɔ́ wɛ nɔ wɔ̀n

Akpànɔ̀ ɖě nɔ wɔ̀n ǎ.

8-Awaságbe ɖ’áɖɔ̃ dó Nᴐxwi mɛ:

= Đè jɛn nyɛ lᴐ un wa d’é mɛ nέ.  

9-E xwlé àzǐngokwín ‘bɔbɔ nyaɖé:

= Eǒ ! Un ɖ’ayǐ é, un ko gǎn nú  awɔ̃n ǎ.

10-È yì gle nú Dosú Gudunᴐ bó kwínkwín:

= Nǔbǐ ᴐ, sɔ́ wɛ.

11- È zɔ́n vǐ hɛn kpótɔ́nɔ̀:

= Ce ko nyɔ hέn nú mì ǎ.

12- Fá nᴐ ɖ’àgunmὲ nú bokɔ́nᴐ nᴐ wàyὲ ǎ.

13- Fúnfɔ́n wɛ nyí hwenu ma gbɔ.

14- Gàn j’ayǐ ma bὲ gbè. 

15- Agbò wɛ yì tᴐ wǎ nú lǒ.

= Nǔ nᴐ ɖò mɛ sí cob’ɛ nᴐ ná nǔ mὲ.

16- Agbo mɔ̀xò bo kpɔ́n sέlì:

= Nù yέ sὲ hǔn yì àgà !

17-Agbanjikpɔ́ntͻ nͻ wanǔ

Agbannᴐ ɖᴐhun ǎ

18-Agban e glo ségbanhɛntɔ́ ɔ́,

Jɛgbanhɛntɔ́ sixukpéwú ǎ. 

19- E xwlé àjǎgbě Kpomalényì:

=A nyí sέ ce ɔ, lě a na ɖó mi nyì amagbomɛ e nέ. 

20- E yì ahwan ɖó Dosú Gudunᴐ tomɛ

= E taá ɖɔ̀: mɛɖé ma ɖò fí. 

Hwὲjijᴐ, hwὲɖiɖᴐ ɖò Mɛwì hwɛndo mɛ

Sέnkplɔ́nmɛtɔ́ wɛ nyí nà Fatou Kiné CAMARA, Senegal tomɛnù. É bà dò nú nǔ e hwὲjíjᴐ kpódó hwὲɖíɖᴐ kpán nyí ɖò mɛwì hwɛndo mɛ é. Đò wěma tᴐn, “Pouvoir et justice dans la tradition des peuples noirs” mɛ ᴐ, é gbà jɛ̃ xó ᴐ mɛ. Azɔ̃ mímέ ɖesú wɛ é wà. Bá dó mᴐ nǔ jὲ Hwὲjíjᴐxó wú ɖò Afrika gbéjí ᴐ, é xò nunyᴐɛ tɛnmɛ tɛnmɛ kplé: tànɖiɖᴐxó (historiographie), gbɛtɔ́tínmɛxó (anthropologie), tòɖ’ayǐxó (sociologie), Sέnɖiɖᴐxó (sciences juridiques), b.ɖ.j. (= bɔ̀ ɖěvo jέjí, “équivalent de etc.”). Đò hùnxó wěma ᴐ tᴐn mɛ  ᴐ (introduction), mǐnᴐ ᴐ wlán:

“Đò Mɛwì hwɛndo mɛ ᴐ, hwὲɖiɖᴐ nyí hwὲ dá nú mɛ ǎ; nǔnyanya zín dó dò wɛ; kplɔ́nnǔmɛ dó kpɔ́ninɔ wú wɛ; fífá ní na nyǐ sín kànxixo wɛ, gbɔ̀ dó nú mɛ è e táfú é wɛ (...) Hwὲɖiɖᴐ ɖò Mɛwì hwɛndo mɛ ᴐ, ɖàgbe zé yì aga ɖò nǔbǐ mɛ sín kànxixo wɛ.”

(M. Wanilǒ S.)

Achille Mbembe: Um Nyobe ná lɛkɔ̀ wá

Ruben Um Nyobe nyí tòxóɖɔ̀tɔ́ Kamerunu tᴐn nukúnɖéjí ɖokpó. É zé gbɛ tᴐn sɔ́ savɔ̃ ná nú tò tᴐn  ná jὲ éɖésú sí. Flanse yovó lɛ hu’ì kanlìn ɖɔhun ɖò 13° zǒsùn 1958. Nǔwlantɔ́ Achille Mbembe ɖè kúnu n’í bó ɖɔ̀:

“Um Nyobe ɖò Afrikaví ê xò kàn bó kú ɖ’àhwàn meɖesúsíjíjέ tᴐn mɛ e lɛ mɛ. Ayǐ ɖé ná wá hɔ́n sɔ̀, bɔ̀ Um Nyobe ná lɛkɔ̀ wá, hwenu Afrika dɔ̃nkpɛvú lɛ ná site lobo ná nyí yěɖê, ɖò gbɛtɔ́nyínyí yětᴐn bǐ sésé mɛ é. É ná lɛkɔ̀ wá, hwenu è huzú-huzú gblogblo sín gàn ná xó é, huzú-huzú ɖò xóɖíɖɔ́ kpódó wàlɔ̀ kpán sín alijí (...). Nùkúnɖíɖó nέ ᴐ syέn hú kú; é nɔ́ zɔ́n bᴐ, lê Jean Marc Ela ɖɔ̀ gbɔn é ɔ, è nɔ́ hùn meɖesúsíjíjέ sín alì yàɖé-yàɖé ɖevo lɛ.

Um Nyobe ná lɛkɔ̀ wá, hwenu e Afrika ná lέvɔ́ kplɔ́n lê è nɔ jὲ meɖesúsí gbɔ́n le”.

(M Wanilo S.)