Làn xwèdó gèlǐ

Akwέ wú wɛ ǎ !

Akwέ kpód’àvɔ̀ kpó wú wɛ ǎ

Bé gbɛ̃ ná víví.

O jɛ̃ kpódó gàn kpó wú wɛ

Bé gbɛ̃ ná víví.

Ayǐ ko hɔ́n

Na sàɖé mà bà sàɖé kpò

Bé hwὲ mà gbɔ̀ à ?

Xwèdó mi bó !

Làn xwèdó gèlǐ ɖé

Mɔ̀ nɔ̀ xò àmyɔ̀zùn

Xwèdó mi bó !

Kanlinsú xwèdó gèlǐ ɖé

Mɔ̀ nɔ̀ xò àmyɔ̀zùn.

Dlamini Zuma: Linlɛntito 2063 UA tᴐn

Đò xwe kanɖewǒ ê jawe lɛ mɛ ᴐ, mǐ jló ná zé linlɛntito (agenda) ɖé ɖ’ayǐ bɔ̀ é ná ɖyɔ́ nukún mɛ nú Afrika gblogblotò ᴐ bǐ sésé. Mǐ jló ɖɔ̀ nǔwaɖókpɔ́ ní lí dǒ ɖò mǐ tέntin, nú  Afrika ní nyí ɖokpó géé, ní nyí tòɖobǔ dɔkunnᴐ ê mɛ fífá ɖé è (...). Ènɛ wɛ zɔ́n bɔ̀ togǎn lɛ kpódó acɛkpikpagǎn lɛ kpó byɔ́ ɖɔ̀, ɖò nǔwiwa xwekpéxwenù kanɖéwǒ OUA/UA tᴐn hwenu ᴐ, mǐ ni lìn tamɛ dó Lɛvᴐjɔ̀ Afrika tᴐn kpódó Bǔteninᴐ tᴐn kpó sín xó wú.

Afrika ɖó ná site lobo hɔ́n, ɖò Bǔteninᴐ mɛ. Nú mǐ ɖe kɔ̀ kpɔ́n gudo ᴐ, mǐ ná mɔ̀ ɖɔ̀ tὲn è mɛ Afrika ɖè ehɔ́nmɛ kpódó azɔ̃ e ɖò te nᴐ kpɔ́n mǐ wɛ egbe e kpán gbɔ̀n vò nú lê nǔ lɛ ɖè xwe kanɖewǒ dye è. Đò linlɛntito mǐtᴐn 2063 tᴐn ᴐ mɛ ᴐ, mǐ ɖó ná gbló àdà nú nukúnɖíɖó mǐtᴐn lɛ. Ɛɛn, nú mǐ ná zé Afrika yì nukɔ̀n nǔgbǒ ᴐ, mǐ ɖó ná lɛn nǔ kloklo.

Dlamini Zuma, Gǎn Afrika tokplékplé lɛ tᴐn

(Tinmɛ ɖó fᴐngbe mɛ, M. W. S.)

Xósᴐgbexó (Logiki) ɖó fᴐngbe mɛ. Akpáxwé III

Bó ná dó sú tà nú nǔkplɔ́nmɛ mǐtɔ̀n ɖó silogimuxó wu ᴐ, mǐ ná xwlé ɖiɖe atɔ̀ngᴐ ᴐ mì.  È  nɔ ylɔ́ ɖɔ̀ “Sub-Sub”

Silogimu ɖiɖe atɔ̀ngᴐ ᴐ: Sub-Sub

Dò nù tɛnmɛ tɛnmɛ ê ɖe mɛ lɛ é ɖyé:

1- Darapti

Xógbeta: Gbɛtɔ́ lɛ bǐ wɛ nyí tamɛlintɔ́

Xóvi: Gbɛtɔ́ lɛ bǐ nyí nǔɖògbɛ

Đesínmɛ: Hǔn, nǔɖògbɛ ɖélɛ nyí tamɛlintɔ́.

2- Felapton

Xógbeta: Đò nǔɖíɖó lɛ mɛ ᴐ, nǔ ɖěbǔ tîn bó nyí Mawu ǎ.

Xóvi: Nǔɖògbɛ lɛ kέɖɛ̂ wɛ tîn.

Đesínmɛ: Hǔn, nǔɖògbɛ elᴐ nyí Mawu ǎ.

3- Disamis

Xógbeta: Gbɛtɔ́ ɖélɛ nyí hànkpàtɔ́

Xóvi: Gbɛtɔ́ lɛ bǐ wɛ nyí nǔɖògbɛ

Đesínmɛ: Hǔn, nǔɖògbɛ ɖélɛ nyí hànkpàtɔ́.

4-Datisi

Xógbeta: Hànkpàtɔ́ lɛ bǐ wɛ nyí tamɛlintɔ́

Xóvi: Hànkpàtɔ́ ɖé nyí gɛnnù

Đesínmɛ: Hǔn, gɛnnù ɖé nyí tamɛlintɔ́.

5- Bocardo

Xógbeta: Gbɛtɔ́ ɖélɛ nyí hànkpàtɔ́ ǎ

Xóvi: Gbɛtɔ́ lɛ bǐ wɛ nyí nǔɖògbɛ

Đesínmɛ: Hǔn, nǔɖògbɛ ɖélɛ nyí hànkpàtɔ́ ǎ.

6- Ferison

Xógbeta: Gɛnnù ɖěbǔ nyí japɔnɛ ǎ

Xóvi: Gɛnnù ɖé nyí hànkpàtɔ́

Đesínmɛ: Hǔn, hànkpàtɔ́ ɖé nyí japɔnɛ ǎ.

(M. Wanilo S.)

Mì nᴐ flín gǎnhúmɛtɔ́

(Ayǐzɔ̀)

Mì ɖò nǔ ná wà,

Mì kà nᴐ flín sɔ̀gódo

Bo dó wà.

Mì ɖò nǔ ná wà,

Mì kà nᴐ flín gǎnhúmɛtɔ́.

O tɔ̀ nɔ hù mɛ 

O tɔ̀ ɖokpó 

Wɛ nɔ ɖànǔ bᴐ yè nɔ ɖù.

O zò nɔ hù mɛ 

O zò ɖokpó 

Wɛ nɔ ɖà nǔ.

O mɛ e ɖɔ̀ mǐlɛ

Mà nyí mὲɖě,

Aéé !

Mɛ e ɖɔ̀ mǐlɛ

Mà nyí mὲɖě,

O jǒnɔ̀ gódo

Wɛ è nᴐ sú àhàn xɔ́ ɖè.

Mì ɖò nǔ ná wà,

Mì kà nᴐ flín sɔ̀gódo

Bo dó wà.

(A. K. AGOSSOU-VOYEME, Han lɛ. Wěmaxɔmɛ Xóɖiɖɔ kpó kanfifɔ kpó tᴐn, Kútɔnú, 2004, 60-61). 

Angelou Maya: Lὲn xó eyɛ kpɔ́n

Eo, un nᴐ ɖì nǔ

Nú mɛ e nᴐ ɖɔ̀ mi yíwǎn nú mɛ 

Lobo kà nᴐ gbɛwǎn nú yěɖě lɛ ǎ.

Afrika sín lǒ ɖe ɖɔ̀:

Cɔ́ hwiɖee ɖó mɛ e ɖò mɛ̃

Lobo kà ɖò awù ná ná mɛ wɛ e wú.

Angelou Maya.

È ɖó akɔ́nkpinkpan

Wɛ nyí ɖɔ̀

È gᴐn xɛsi ma ɖì ǎ.

Akɔ́nkpinkpan ɖíɖó

kpódó glagla ɖíɖó kpán

Wɛ nyí ɖɔ̀

È ni ɖù ɖò xɛsi mɛtᴐn jí.

Angelou Maya

(Tinmɛ ɖó fᴐngbe mɛ, M. W. S.)  

Zǒsùn, xwe 1958: Sekou Touré kpódó Guinée tò ᴐ kpó ɖɔ̀ Eo nú De Gaule

Ê ahwàn ɖaxó wegᴐ ᴐ ɖó nù è ᴐ, tò-afᴐ-ɖeji lɛ (les territoires occupés) jὲ kàn ván jí syέnsyέn dó xó è kàn mɛɖesúsíjíjέ yětᴐn é wú. Đò xwè 1956 ᴐ, Flanse tò ᴐ sɔ́ gbetàsέn ɖé, bᴐ è ylɔ́ ɖɔ̀ “Loi cadre”. Sέn nέ ᴐ ná gbe ɖɔ̀, ɖò tò-afᴐ-ɖeji lɛ mɛ ᴐ, toví lɛ ní cyán ɖɛ̃mɛnu yětᴐn lɛ lobo sɔ́ acɛkpikpa klewún ɖé ɖ’ayǐ. Đò xwè 1958 ᴐ, ahwàngankannᴐ De Gaule xá gǎnjí. Linlin tᴐn nukᴐntᴐn ᴐ wɛ nyí ɖɔ̀ è ni dyɔ́ Sέndòdó tò ᴐ tᴐn, lobonú tò-afᴐ-ɖeji lɛ ná húzú agùn kpikplé ɖokpó géé xá Flanse tò ᴐ. Agùn kpiplé nέ ᴐ, é sùn nyǐ ɖɔ̀ “Communauté française”.

Gǎnnu-gǎnnu ᴐ, De Gaule zé ayì nέ ᴐ xwlé tòxóɖíɖɔ́ gbέtà e ɖò Afrika hwe nέ nu lɛ. È sìn adǎn lobo ɖɔ̀ enyí tò-afᴐ-ɖeji ɖé ma yígbe nú linlin émitᴐn ǎ, Flanse tò ᴐ ná ɖè kɔ̀ dó wǔ tᴐn bǐ dégbé dégbé, ɖò akwέxó alᴐdómɛ sín alijí. Đò avuvᴐsùn xwè 1958 ᴐ, Flanse togǎn ᴐ yì Guinée. Sekou Touré ê nyí acɛkpikpa klewún tò ᴐ tᴐn sín gǎn e ᴐ, site lobo ɖɔ̀ nú De Gaule ɖɔ̀:

         “Guinée toví-tosí lɛ, yě tɛ na ɖò yà mɛ ᴐ, yě jló ná jὲ yěɖesúnᴐ sí.

É kpé nú yě hú yě ni nɔ̀ dɔ̀kun mɛ, afɔ̀blíblá alɔ̀blíblá.”

Xó nέ ᴐ sìn xomɛ nú ahwàngankannᴐ ᴐ. Azǎn 28° zǒsùntᴐn xwe 1958 gᴐ ᴐ, Guinée toví-tosí lɛ dà kɔ̀, bɔ 98% yětᴐn ɖɔ̀ Eo nú De Gaule. Azǎn nέ ᴐ gbé ᴐ, yě jὲ yěɖesúnᴐ sí.

Nǔkplɔ́nmɛ ê ɖò tàn énέ mɛ è dyé: è nᴐ byɔ́ gbe mɛɖé cóbó nᴐ jὲ mɛɖesúnᴐ sí ǎ.

(M.W.S.)

Xósᴐgbexó (Logiki) ɖó fᴐngbe mɛ. Akpáxwé II

Azǎn ko yì kpɛɖe din bᴐ mǐ ɖɔ̀ xó dó silogimu sín ɖiɖe nukᴐntᴐn ᴐ wú. Ehᴐnmɛ ᴐ, mǐ ná xwlé ɖiɖe wegᴐ ᴐ mi.

Silogimu sín ɖiɖe wegᴐ ᴐ: “Prae-Prea”. 

È nᴐ ylɔ́ Silogimu sín ɖiɖe wegᴐ ᴐ ɖɔ̀ “Prae-Prea”. Donù tɛnmɛ tɛnmɛ è ɖé mɛ lɛ e dye:

1. Cesare

Xógbeta: Kanlin ɖěbǔ nyí wuvέmasetɔ́ ǎ

Xóvi: Awinyǎ lɛ bǐ wɛ nyí wuvέmasetɔ́

Đesínmɛ: Hǔn, awinyǎ ɖěbǔ nyí Kanlin ǎ.

2. Camestres

Xógbeta: Kanlin bǐ wɛ nyí wuvέsetɔ́

Xóvi: Awinyǎ ɖěbǔ nyí wuvέsetɔ́ ǎ

Đesínmɛ: Hǔn, awinyǎ ɖěbǔ nyí Kanlin ǎ.

3. Festino

Xógbeta: àtín ɖě nyí Kanlin ǎ.

Xóvi: Nǔɖògbɛ ɖélɛ nyí Kanlin

Đesínmɛ: Hǔn, nǔɖògbɛ ɖélɛ nyí àtín ǎ.

4. Baroco

Xógbeta: Kanlin lɛ bǐ  wɛ nyí nǔɖògbɛ

Xóvi: Nǔɖíɖó ɖélɛ nyí nǔɖògbɛ

Đesínmɛ: Hǔn, nǔɖíɖó ɖélɛ nyí kanlin ǎ.

(M.W.S.)

Ahlinhǎn ɖà ὲ jὲ wè

 Ahlinhǎn ɖà ὲ jὲ wè

Ma sɔ́jó nú xὲ ɖé ó mɛ !

Tɔ̀hlinhǎn ɖà ὲ jὲ wè

Ma sɔ́jó nú xὲ ɖé ó.

O nyà wὲ ɖ’àhwà gbὲ wὲ

B’àhwanɔ̀ wá gbò é dó

Bɔ̀ é nɔ ɖɔ̀: Jὲtè ! Jὲtè !

Mǐ ná dɔ̀n yì mὲxó ɖé gɔ́n.

Děkàn mà nyí yɔ̀kpɔ́ nú ɖé

Ahwàkàn mà nyí yɔ̀kpɔ́ nú ɖé.

É nᴐ dó Xɔ̀gbónu gbè

É nᴐ ɖɔ̀ Hùlùkúkwí !

O lě à nyɔ́ àjà xò sɔ́ lé

Ayǐ ná hɔ́n dó wè fí egbe !

O lě à nyɔ́ àjà xò sɔ́ lé

Ayǐ ná hɔ́n dó wè léé !

Ahlinhǎn ɖà ὲ jὲ wè

Ma sɔ́jó nú xὲ ɖé ó mɛ !

Yì nukɔn

“Un ɖì ɖɔ̀, é wa yá káká ɔ, adaka ná kú ahwàn. Đagbewiwa ná ɖù ɖò adannú jí. Un ma tɛ sɔ́ wa ɖò gbὲ bó mɔ̀ nǔ e ɖɔ̀ wɛ un ɖe ᴐ ǎ, un tunwun ɖɔ̀ fífá ná ɖó ɖuɖeji dàndàn.

Un ɖì, dódódó un tunwun ɖɔ̀ enyí à ɖe jì ɖó hwiɖee wu nǔgbó ɔ (...), à ɖe jì ɖɔ̀ è hɛn ɔ è na ɖyɔ́ nǔ lɛ ɔ, nǔ ɖě ná gló wè ǎ. Nǔgbó wɛ, è fá ǎ. Azɔ̃ ê ɖò te ɔ sin kú awakanmɛ nú wè. Loᴐ, nú à zě kɔ̀ bó kpɔ́n mɛ è ɖò ahwan ɔ fún wɛ, kpódó wǔvέ kpó, ayǐhᴐngbe ayǐhᴐngbe ɔ, à na mᴐ ɖɔ̀ yě ɖò  nukᴐn yì wɛ (...) Hǔn, hwi lᴐᴐ, à ɖo ná yì nukᴐn...”

Leymah Gbowee, Mighty Be Our Powers.

 (Tinmɛ ɖó fɔngbe mɛ,  M.W.S.)  

16° Kᴐnyansùn 1968, ɖò Mɛsiki: Tommie Smith kpódó John Carlos kpó zé alɔkwín yì agà

Wezùnkantɔ́ daxó wɛ nyí Tommie Smith kpódó John Carlos kpó. Đò azǎn 16° Kᴐnyansùn, xwe 1968 ᴐ, ɖò Olimpiki sìn ayihúndida lɛ hwenù, ê nà nyí ɖò Mɛsiki tò ᴐ mɛ  é ɔ, Mɛwì-Amerikanù wè nέ lɛ ɖù ɖò hǎgbέ yětᴐn wezùnkantɔ́ ɖelɛ jí. Hwenu è ɖò ɖùɖejí sín ajɔ̀ ná zé nú yě wɛ ɔ, yě myɔ́ alɔkwín lobo zé yì agà. Xomɛsin-gbέta “Black Power” sín wuntùn wɛ nyí alɔkwín zé yì aga ɔ. Mɛwì ma sí, Mɛwì tafú ê ɖò Amerika, hwe nέ nu e, wɛ sìn xomɛ nú Smith kpó Carlos kpó bᴐ yě zé alɔ yì agà. Wuntun nέ ɔ nyɔ́ yovo-amerikanù lɛ nukun mɛ ǎ, bᴐ yě ɖú zingidi lobo ɖɔ̀ danǔ ê ɖò xo yětᴐn mɛ e bǐ. Gbɛ ɔ bǐ sésé ká kpà susu kpódó  glagla kpán nú wezùnkantɔ́ wè lɛ. Yě huzú kpɔ́nɖewu nú dᴐnkpɛvú gegě.

Hwì lɔ ɔ, zě alɔ yì agà ɖě !

(M.W.S.)  

Nǔlin-nǔjrέxó

Nǔlin-nǔjrέxó ɔ, nǔnyɔέ kpítí kpítí ɖé wɛ, bᴐ é nᴐ ɖɔ̀ xó dó Nǔlínlín kpódó nǔjíjrέ kpán wú. Hǔn, akpaxwé wè wɛ é ɖó: akpaxwé nukᴐntᴐn ɔ, è nᴐ ylɔ́ ɖɔ̀ Nǔlínlínxó (Arithmétique); akpaxwé wegɔ ɔ, è  nᴐ ylɔ́ ɖɔ̀ Ayǐjíjrέxó (“Géométrie). Nǔbàdòlì (méthode) è Nǔlin-nǔjrέxóɖɔ̀tɔ́ lɛ nɔ́ hwedó bó nɔ́ bà dò nú nǔ ɔ wɛ nyí xóɖesínxómɛ (déduction) kpódó  xóɖexlέ (démonstration) kpán.

Mǐ nᴐ sè hwɛhwɛ bᴐ è nᴐ ɖɔ̀ jilé Grɛkinù lɛ wɛ nyí mὲ nukᴐntᴐn ê lìn tamɛ ɖó Nǔlin-nǔjrέxó wú è. Alì enέ nu wɛ tamɛlinxóɖɔ̀tɔ́ Bertrand Russell wlan nǔ yɛ: “Grɛkinù lɛ wɛ ɖó Nǔlin-nǔjrέxó tè (...) Yěgɔ̃n wɛ tamɛlìnlìn ê jujɔ́n xóɖesínxómɛ ɔ gósín” (B. Russell, History of Western Philosophy, xótà 1).

È bà dò ná gànjí ɔ, xó nέ ɔ sɔgbè ǎ. Đò Babilonya kpódó Egitù tò mɛ kpán ɔ, nǔnyɔɛtɔ́ hwè xóxó nù tᴐn lɛ kò lìn tamɛ, lobo wlan nǔ dó Nǔlin-nǔjrέxó wú, cóbᴐ Grɛkinù lɛ wá jὲ dò bà ná jí. Tamɛlinxóɖɔ̀tɔ́ Obenga tὲ ɖɛ̃ jí bó ɖɔ̀: “Grɛkinù Thalɛsi, Pitagᴐr kpódó Demokliti kpán yì Nilù tò mɛ (“Vallée du Nil”) bó yí kplɔ́n Nǔlin-nǔjrέxó, ɖò yɛhwenᴐ nǔnyɔɛtɔ́ Egitù tᴐn lɛ gɔ́n. (...) Aristɔti wlan ganna-ganna, ɖò  wèmǎ tᴐn “Métaphysique” mɛ ɖɔ̀, Egitù wɛ Nǔlin-nǔjrέxó jɔ̀ ɖè.” (T. Obenga, La Géométrie égyptienne, 13).

Bó ná dó sú tà ná ɔ, un jló ná flín mì ɖɔ̀, Afrika mɛwi-gbéjí wɛ nǔnyɔɛtɔ́ lɛ mɔ̀ Nǔlin-nǔjrέxó sín nǔtítέ ê dó xó hú ɖelέ bǐ é ɖè. È nᴐ ylɔ́ nǔtítέ nέ ᴐ ɖɔ̀ “Ishango”. Kᴐngo to mɛ wɛ è mɔ̀ ɖè. (Đìɖe tᴐn ɖò dò fí.)

(M. Wanilo S.)

Alɔ̀ e xá hwè ɖò jǐxwé lé

(Hàn lomilomi ayǐzɔ̀, Zɛ̃ kànmɛ)

Alɔ̀ e xá hwè ɖò jǐxwé lé

Nɔ xá wɛ̃kέ à ?

E gló géé !

Alɔ̀ e xá hwè ɖò jǐxwé lé

Nɔ xá wɛ̃kέ à ?

Ayì cè kún kà lìn ó.

Tò è nyí  Zàtò bᴐ yè nᴐ ɖɔ nɛ ɔ,

Zùnkɔ́

Wɛ ɖò Zànù e tomὲ !

Avǔn wlí làn ɖ’axó ɔ,

Avǔn nɔ nyí mὲjɔmɛ;

Aglà Wěsú yì gběmὲ

Wlí làn ɖ’axó ɔ

É nɔ nyí mὲjɔmɛ

Đ’àkɔ̀ elέ mὲ mɛ !

Avǔn wá

Sɔ́ hwe ɖ’àdòkpá lé ɔ,

Avǔn mà nyanà lò àjí.

(A. K. AGOSSOU-VOYEME, Han lɛ. Wěmaxɔmɛ Xóɖiɖɔ kpó kanfifɔ kpó tᴐn, Kútɔnú, 2004, 43-44).

Hwe ᴐ nú sù.

"Hwe ᴐ nú sù, nú mǐ ní ɖɔ̀: é kpé ! Hwe ᴐ nú sù, nú mǐ ní gbέ wunyá, lobo ɖɔ̀ xó dó lɛvɔjɔ̀ Afrika tᴐn wú. Nú Afrika ná lɛvɔ jɔ ɔ, é jɛ xá ɖɔ nǔnyᴐɛtɔ́ tᴐn lɛ ní site lobo fùn ahwàn titeungbe xá yà, nǔnyᴐɛ-hudó, azɔ̀n, kpóɖó gudoyíyí kpán.

kpɔ́nɖewú yětᴐn ɖó ná nyí  mɛwi nǔnyᴐɛtɔ́ Egitù xóxó ᴐ tᴐn lɛ, nǔnyᴐɛtɔ́ ɖaxó-ɖaxó enέ lɛ, ê jὲ nukᴐn nú yovo grɛkinù lɛ xɔ xwe afɔwó mɔ̃ ɖɔhun è, ɖò nǔnyɔɛ tɛnmɛ tɛnmɛ sín alijí: ayǐjíjrέxó sín alijí wɛ à (“géométrie”), tiligónuxó sín alijí wɛ à (“trigonométrie”), ajabrùxó sín alijí wɛ à, (“algèbre”), alǒ kimyaxó sín alijí (“chimie”)."

Thabo Mbeki, Xóxwlétò dǒ gesí Lɛvɔjɔ Afrika tᴐn, 2005.

(Tinmɛ ɖó fᴐngbe mɛ: M. Wanilo S.)

Wanilǒ Arini Gbɛhanzin (1885-1928): Nǔnyᴐɛtɔ́, hwɛɖɔtɔ́

Wanilǒ Arini Gbɛhanzin jɔ̀ ɖò  xwe 1885, azǎn 15 ê ɖò wǒsùn mɛ e. Dadǎ Gbɛhanzin sín vǐ wɛ. Nɔ̀ tᴐn nᴐ nyí Lakoukou Massɛ Babagbeto, nagó glɛxwé tᴐn. Xwe tɛnwe wɛ Wanilǒ ɖó hwenù è flanse lɛ gbà Danxomɛ è. Gbɛhanzin jó Hᴐnmɛ Síngbójí dó, bó bέ zùnhwan (“guerre de maquis”) xá yovó togbatɔ́ lɛ. É kplá vǐ  vivέná tᴐn sɔ yì zùn mɛ. Xwe we gudo ᴐ, ɖò azǎn 25, alǔnsùn, xwe 1894 tᴐn mɛ ɔ, Dadǎ Jɛ̃xɔsú ɔ, byɔ́ Goxò, bo yì kpé ahwangankannɔ Alfred Dodds. Wanilǒ xwédó tɔ́ ɔ. É  sɔ́ jó é dó sín hwe nέ nù ǎ. É xwédó é yì Matiniki. Yě nɔ̀ dɔ̃n xɔ̀ xwe wěwě. Axɔ́vi ɔ yì azɔ̃mɛ ɖò dɔ̃n. Tà tᴐn sè wě káká bᴐ mɛsì tᴐn lɛ kpà susu ní ‘ì. É húzú wěmawlantɔ́ gbeyíɖɔ̀ tɔ ɔ tᴐn. Alɔ tᴐn mɛ wɛ Dadǎ Ayǐnɔ ɔ yì Alada ɖè, ɖò  Algelii, azǎn 10 wǒsùn, xwe 1906.

Wanilǒ kplɔ́n hwɛɖiɖɔ́xó ɖó Palii, flanse tò mɛ. É  wɛ nyí  hwɛɖɔtɔ́ nukᴐntᴐn ɔ, ɖò Afrika mɛwi gbéjí. É xò kan káká bᴐ tɔ ɔ sín cyɔ́ lɛkɔ wá xwé. È blǒ nǔwiwa jigaan nú Dadǎ ɖò Jimɛ, ɖò xwe 1928.

Dakar wɛ Wanilǒ kú ɖè, ɖò azǎn 19, nǔxwasùn 1928. È ɖì ì ɖó finɛ hwɛ̃. Asì tᴐn, Maria Valentina Ducaud, kà wa byɔ́ cyɔ ɔ bó yì ɖì ɖò Bordeaux. Đò azǎn 27 zǒsùn xwe 2006 ɔ, Acɛkpikpà Benɛ̃ tᴐn byɔ́ ɖɔ̀ é ni wà xwé. È blǒ nǔwiwa tᴐn lɛ kpóɖó susu kpán ɖò Jimɛ.

(M. W. S.)

Xósᴐgbexó (Logiki) ɖó fᴐngbe mɛ. Akpáxwé I

Xósᴐgbexó alǒ Logiki ᴐ, tamɛlinxó (“philosophie”) sín kanɖó ɖokpó wɛ. É nᴐ kpé nukún lě è ɖó ná lìn tamɛ, bó ɖɔ̀ xó jlɔ́jlɔ́ gbᴐn lè.  Logiki tɛnmɛ tɛnmɛ wɛ ɖè. Nǔnywɛtɔ́ grɛkinù Aristᴐti kpà ɖě, bó ylᴐ ɖɔ̀ “syllogismos”, bɔ̀, ɖò  fᴐngbe mɛ ᴐ, mǐ na ylᴐ ɖɔ̀ “Silogimù”.

Silogimù ᴐ, xóɖésínxómɛ  (“déduction”) alᴐkpa ɖé wɛ, bᴐ titomɛ tᴐn jujᴐn xogbe (“proposition”) atɔ̀n jí:

-Xogbe nukᴐntᴐn ᴐ, è nᴐ ylᴐ ɖɔ̀ Xógbeta (“proposition majeure)

- Xogbe wegᴐ ᴐ, è nᴐ ylᴐ ɖɔ̀ Xóvi (“proposition mineure”)

- Xogbe atɔ̀ngᴐ ᴐ, è nᴐ ylᴐ ɖɔ̀ Đesínmɛ (“conclusion”).

 Aristᴐti tò Silogimù lɛ ɖó hɛ̃nnu vovo mɛ. Hɛ̃nnu ɖokpó ɖokpó ɖó ɖiɖe (“formes”) tᴐn lɛ.

*Silogimù hɛ̃nnu nukᴐntᴐn ᴐ:

Điɖe e ɖé mɛ lɛ ɖye:

1. “Barbara”  

Xógbeta: Gbɛtɔ́ lɛ bǐ jᴐ nú kú.

Xóvi: Avɔsέ nyí gbɛtɔ́.

Đesínmɛ: Hǔn, Avɔsέ jᴐ nú kú.

2. Calarent

Xógbeta: Hwevi lɛ nᴐ lìn tamɛ ǎ.

Xóvi: Akpavi lɛ ᴐ, hwevi wɛ yě nyí.

Đesínmɛ: Hǔn Akpavi lɛ nᴐ lìn tamɛ ǎ.

3. Darii

Xógbeta: Gbɛtɔ́ lɛ bǐ ɖó taglò.

Xóvi: Kanlin ɖe lɛ nyí gbɛtɔ́.

Đesínmɛ: Hǔn, Kanlin ɖe lɛ ɖó taglò.

4. Ferio

Xógbeta: Ajǎnù ɖě nyí arabù ǎ

Xóvi: Gbɛtɔ́ ɖe lɛ nyí ajǎnù

Đesínmɛ: Hǔn, gbɛtɔ́ ɖe lɛ nyí arabu ǎ.

(M. Wanilo SINSIN)

Xólomiwlantɔ́ P. Wheatley (1753-1784)

È jì Phillis Wheatley ɖò Gambi to mɛ, ɖò xwe 1753. kpɛvi wɛ é ɖe bɔ è fin’ ì bó yì sà’ɛ ɖò Amerika. Đyᴐvi nɛ ᴐ wɛ nyí Mɛwi-amerikanù nukᴐntᴐn ê ɖè wěmǎ tɔ́n é.

Sín vǔ wɛ é yiwǎn nú nǔxíxa kpóɖó nǔwiwlan kpó. É kplɔ́n latɛ̃ngbe, tankpìnxó kpóɖó ayǐɖíɖéxó kpán. Xwe 1773 mɛ wɛ é ɖe wěmǎ tᴐn tɔ́n, bó sùn nyǐ ɖɔ̀: “Poems on Various Subjects”, tinmɛ tᴐn wɛ nyí:  “Xólomilomi ɖɔ̀ xó dó nǔ tɛnmɛ tɛnmɛ wú”.

Amerika togǎn nukᴐntᴐn ᴐ, George Washington, kpà susu nú ɖyᴐvi nǔwlantɔ́ ᴐ. Wheatley kú ɖò Boston, ɖò xwe 1784, azǎn 5° e e ɖò wǒsun mɛ é.

(M. W. S.)

Gbeta Mande tᴐn (Xwe 1222)

Đò xwe 1222 ᴐ, Mande gblolo xɔ́sú, dadǎ Sunjata Keyta xá gǎn jí, lobo sɔ́ Gbeta elᴐ ɖ’ayǐ, nú é ná nyí sέndodo to ᴐ bǐ sésé tᴐn. Xódodo ɛnɛ jí wɛ Gbeta ᴐ jujɔ́n:

- E ɖo ná ɖó sísí nú gbɛtɔ́ ɖokpó ɖokpó sín gbὲ.

- Gbɛtɔ́ ɖokpó ɖokpó ɖó ná nyí eɖee, ɖò jlokoko mɛ.

- È ɖo ná d’alᴐ mɛ e ɖò hudó mɛ e.

- E ɖo ná yi wan nú to mɛ tᴐn, lobo ván kàn ɖó wǔ tᴐn.

Gbeta ᴐ ɖɔ̀:

“Gbɛtɔ́ ɖokpó ɖokpó sín Gbɛ ᴐ, Gbɛ bǔtebǔ wɛ. Gbɛ ɖě hú gǎn ɖě ã. E ɖò mᴐ ᴐ, mɛɖe ní má gbidí nᴐzo tᴐn ò”.

Gbeta ᴐ dó sέn lobo gbέ ɖɔ è ma hù gbɛtɔ́ ò, è ma sà gbɛtɔ́ ò, alo è ma sɔ́ gbɛtɔ́ huzú kannumᴐnᴐ ò.

Gbeta ᴐ ɖɔ̀ xó ɖó sísí e è ɖo ná ɖó nú nyᴐnu lɛ é wú:

“Mì sí nyᴐnu lɛ, ɖó nɔ̀ mǐtᴐn lɛ wɛ yě nyí.”

(M. W. SINSIN)

Tamɛlinxó

Nǔ e yovo flanse nᴐ ylᴐ ɖɔ̀ “philosophie” ᴐ, fongbe mɛ  ᴐ, mǐ nᴐ ylᴐ ɖɔ̀ “Tamɛlinxó”. Nǔnywɛn titeungbe ɖokpó wɛ. É nᴐ kan nǔ byᴐ ɖó nǔ e kan  gbɛ ᴐ, nǔ e kan gbɛtɔ́, kpodo nǔ e kan gbɛtɔ́ɖotᴐ ᴐ kpán.

Tamɛlinxó wěma e e mǐ tùn bᴐ è wlǎn jɛ nukɔn nú ɖelɛ bǐ ᴐ, é wɛ nyí wěma e è sùn nyí ɖɔ̀ “Nǔkplɔ́nmɛ Ptahhotep tɔ̀n”. Ptahotep ᴐ (2300 av J.C), tamɛlinxóɖᴐtɔ́ Mɛwìgbéjí tɔ̀n ɖ’axó ɖokpó wɛ. Egitù tò mɛ nù wɛ é nyÍ,  ɖò dadǎ Farawɔ́n lɛ hwenú. Egitù wɛ ná tamɛlinxóɖᴐtɔ́ nukᴐn tᴐn lɛ gbɛ ᴐ. Nǔnywɛtɔ́ grɛcì gěgě yí kplɔ́n nǔ ɖò yě gᴐn: Thalès, Pitagore, Solon, Platon, Aristote... Indya to ɔ́ lᴐ ná tamɛlinxóɖᴐtɔ́ gěgě, ɖò hwexóxó nù.

(Mahougnon Wanilo SINSIN)

Ma húzú gbe ba jì. (Gbεhanzin)

Dadǎ  Gbεhanzin wε jì han bó ɖכ :

« O han jέn w’à jòlò ná sé wé

Má húzú gbè ba

Xεnεɖadátכ Gundכ nכ dó jì ajogbo é gbé mε bá kpɔ́n

O mεtכ ɖכ nùɖè wé aɖimεvi ká nכ jì wé nכ nyכ

Lè alכ vo ɖó jii fon do ma nכ wa kézé mε nu nyכ

O han jέn  w’à jǒ, à jòlò má jí wé

Ma húzú gbe ba jì.

Dכkun dó tכ ɖò Tibכ nכ dó jì ajogbo e gbé mε bá kpɔ́n. »

(È ɖe sín wẽma e A. B. AKOHA kpó A. MEDAGBE kpó wlãn e mε, Chants de Behanzin, le Résistant, Paris, L’Harmattan, 2011, 138).