Nyɛ ɖesúnɔ

Un dogbè yɔ̀kpɔ́ nɛ

B’ɛ yígò àwǐ è.

Nyɛ ɖesú ɔ

Tɔ̀ sanǔ

Mà sà Tɔ̀kέn-yi

B’ɛ yígò àwǐ è.

E nyɔ́, nyɛ ɖesúnɔ

Wɛ zé tɛnmɛ ce nyì ayǐ:

Ajǎnu Gbètè kún nɔ dó

Kanlin tété gbɛ o !

(Ayǐzɔ̀, Zɛ̃ kanmɛ)

Dǒ Lǒ, 21-30

21- Awǐ sɔ́ lan ɖò nɛnǔ zέnmɛ:

= Xó lɛɛ nyí xó ǎ.

22- Awɔntin ɖò nuvo wu wɛ sukpɔ nɔ ny’àgbo byɔ́mɛ ǎ.

23- Axwá jέn na kú,

Bᴐ go tᴐn na xwlέ zɛ̃n.

24- Ayi e ɖò mɛ xomɛ e wɛ nᴐ ɖì

Bᴐ bǒ nᴐ ɖì.

25- Gbàgbǎ nyì tomɛ nú kpɔ̀

= A nywέ mi à?

26- Gbatɛsɔ́tɔ́ é yi xɔ̀ nyibu ta é wɛ

= Ta-wu làn ɖù wɛ à ɖe bo dán ὲ.

27- Gbe e gbe e ɖù tᴐn lan é

Wɛ è nᴐ tᴐn ǎ.

28- Dadá nɔ̀ singboji ɖ’Agbomɛ, bó jihan dó zɛnlimɛ ɖ’Aceɖegbe

= Nǔ nᴐ húgǎn mɛ cób’ɛ nᴐ wà.

29- Dan nᴐ nyà besé yi dó zofín mɛ

= Mɛ wɛ na ɖò tɔmɛnu nέ gudó b’a yí kú zo kú?

30- Dě jà nú nyɔ̀ɖaxóví, bɔ hwlɛnsúvɔ nɔ xádó

=E nyᴐ nú we ᴐ, dɛndɛn na kpé tó.  

Jean-Michel Basquiat (1960-1988)

Haiti vi jiji ɖokpó ɖye ! È jɔ̀ ɖò Brooklyn, ɖò Amerika tò mɛ. Nǔɖetɔ́ ɖaxó ɖokpó wɛ (peintre) bɔ̀ gbɛ ɔ bǐ tunwun. È ɖò mɛ nukᴐntᴐn e kpà nǔɖiɖe ê nᴐ ylɔ́ ɖɔ̀ “Underground” è mɛ. Xwe 27 jɛn é ɖó bɔ̀ kú wa zé é. Nǔwaɖ’ayǐ (oeuvres) e é jó ɖó lɛ ká gégé: 800 atɛ (tableaux), 1500 nǔɖiɖe (dessins).

Nǔwaɖ’ayǐ Basquiat tᴐn nɛ lɛ va xì ehonmɛ bɔ̀ xɔ̀ akwɛ titeungbe. Ayisᴐnmᴐ tó fí ᴐ, ɖò nuxwasun ê wà yì e ᴐ, è sà atɛ tᴐn ɖokpó nyí livi 48 dᴐlaa tᴐn (48 millions de dollards).

(M. Wanilǒ S.)

Jean Godefroy Bidima: Afrika tamɛlinxóɖɔ̀tɔ́ lɛ sín azɔ̃ ehᴐnmɛ

 “Azɔ̃ yětᴐn sùkpɔ́. Yě ɖo ná ɖɔ nú Afrikaví lɛ ɖɔ̀, tàn yětᴐn ɖó ná nyí tɛgbɛnú, yě ɖo ná ɖó ayì nǔmɔyìzɔ̀ tᴐn (Prospection), ayì sɔlɛnkpɔ́n tᴐn (Projection) kpódó ayì sɔɖónukún tᴐn kpán (utopie). Afrika tamɛlinxóɖɔ̀tɔ́ lɛ (les philosophes africains) ɖó ná kpé nukún hwɛndo mǐtᴐn wú. Mǐ ɖó ná zé ayì mǐtᴐn ɖó Afrika xó lɛ jí, lobo lìn tamɛ dó nǔ e dó gesí yìdɔ̃n-yidě (migration) gbɛtɔ́ lɛ tᴐn, linlɛn yětᴐn lɛ kpódó sinsɛn yětᴐn lɛ kpán, nǔ e kàn ɖyɔ̃ɖyɔ̃ yɔyɔ̃ e ɖò tòɖòbǔ-akɔ̀ (le lien social) dán wɛ ehᴐnmɛ é [...].

Đò dokɔ fí mǐ tɛntin ɔ (au niveau local), mǐ ɖó ná lìn tamɛ dó nǔ e kàn dᴐkùn walɔ (la culture matérielle) ɖò Africa gbéjí e, lobo gbéjé xó e zún fán tɛkiniki alo nǔjíwǔ-jlέjlέ tɛkilojí tᴐn lɛ. Đò wɛkέ-gblogblo jí ɔ (au niveau global), Afrika tamɛlinxó (la philosophie africaine) ɖó ná kɛ nù dó lê è ɖò gbὲ sɔ́ d’ayihún na gbɔ́n wɛ egbe e, nǔmamᴐɖù sín xɛsì e ɖ’àyǐ e, azᴐn xɛsì e ɖ’àyǐ e, ahwàn xɛsì e ɖ’àyǐ e, hunya-hunya e ɖ’àyǐ ɖò  akwέxó sín alinù e. Afrika tamɛlinxó ɖo ná nyí nǔkanbyɔ́ mɛ dó gbɛ-tɔ́júxó wú (Biopolitique)”.

Nǔnyᴐɛtɔ́, tamɛlinxóɖɔ̀tɔ́ kamerunu tᴐn J.G. Bidima, ɖò xójláwema Jeune Afrique tᴐn mɛ , 19/08/2013

 (M. Wanilǒ S.)

Axɔsi, nyɔnu-asuká Afrika tᴐn lɛ

Tiyi, Nefertiti, Kimpa Vita, Nzinga, Harriet Tubman, Ranavalona III, Solitude,Tinubu... Yě sukpɔ́, Afrika nyᴐnu e wà nǔjiwǔ bó sɔ́ Gbɛtɔ́nyínyí mǐtᴐn su lé. Nyonu-Axɔ́si é xɔ̀ tò, bó hὲn tò e wɛ à, alo nyᴐnu-asuká é yì ahwàn bó ɖè tò yětᴐn sín kannumᴐnᴐ gbɛ mɛ e wɛ à, nyᴐnu-nǔkplɔ́nmɛtɔ́, nyᴐnu-alìɖexlέmɛtɔ́, nyᴐnu-hùnnᴐ, nyᴐnu siká, nyᴐnu agbò-kpɔ̀... Yě gégé.

Mǐ-nɔ̀ Sylvia Serbin, Maatiniki ví ɔ, wlán tànxó-wema ɖokpó dó gesí Axɔsi mǐtᴐn nέ lɛ. Nyǐ wěma ɔ tᴐn nyí: “Reines d’Afrique et héroines de la diaspora noire”. Đò hwexóxónu ɔ́, nyɔnu xɔ̀ susu gěgě ɖò Mɛwi-hwɛndo mɛ. Nǔ-sísí, mɛ-sísí wɛ é nyí tɔ́gbó mǐtᴐn lɛ hwenú. É kà sɔ́ ɖò mɔ̃ ehɔ́nmɛ ǎ. À ni wú é ká sín?

Afrika nyɔnu egbe tᴐn lɛ, hwe ᴐ nu sù ! Mì site bo xɔ̀ tò.

  

(M. Wanilǒ S.)

Mɛwi nǔnyɔɛtɔ́-nǔkpatɔ́ ɖaxó lɛ

Hwɛhwɛ ɔ, mì nɔ sè, bɔ è nɔ ɖɔ̀ jile yovo lɛ gɔ́n wɛ nǔjiwǔ tɛkiloji tᴐn lɛ bǐ gosín. È ka bà do ná ganji ɔ, è na mᴐ ɖɔ̀ nǔ kún nyí mɔ̃ ɖebǔ ò. Togun lɛ bǐ mɛ wɛ nǔnyɔɛtɔ́-nǔkpatɔ́ (inventeurs) ɖaxó ɖaxó jɔ ɖè.

Sín hwexóxónu káká wa jɛ éhᴐnmɛ ɔ, Mɛwi nǔnyɔɛtɔ́-nǔkpatɔ́ gěgě wà nǔjiwǔ bó sɔ́ nǔnyɔέ yì nùkᴐn, ɖò alì vovo nu. Đò tɛkiloji yɔ̀yɔ̃ lɛ (les technologies modernes) sín alijí ᴐ, nǔ è Mɛwi nǔnyɔɛtɔ́ lɛ bló ɔ, hùgán 400 nǔnyɔέ-nǔkpíkpá (inventions technologiques).

Đò wěma tᴐn é nyí  “Inventeurs et savants noirs” mɛ ɔ, nǔbadotɔ́ Haitinù Yves Antoine ɖè kunnu nú Mɛwi nǔnyɔɛtɔ́-nǔkpatɔ́ ɖaxó énɛ lɛ. É jɛ xá ɖɔ̀, ɖò wěmaxᴐmɛxwé mǐtᴐn lɛ ɔ, mǐ ni jlá wěma mᴐwunkɔtᴐn. É jɛ xá ɖɔ̀, azɔ̃mɛví mǐtᴐn lɛ ní tunwun nǔjiwǔ è Afrikaví lɛ bló ɖò tɛkiloji sín àgbají é.

(M. Wanilǒ S.)

Aimé Césaire (1913-2008), Nǔnyᴐɛtɔ́, nǔwlantɔ́

Nǔwlantɔ́ ɖàxó ɖokpó wɛ nyí Aimé Césaire. Maatiniki wɛ é jɔ̀ ɖè ɖò xwe 1913. Tɔ́ tᴐn kpódó nᴐ tᴐn kpó nɔ́ nyí Fernand (mɛsì nǔkplɔ́nmɛtɔ́), Eléonore (avɔ̀tɔ̀tɔ́). Tɔ́ ᴐ zé wemaxᴐmɛ yiyi vǐ tᴐn lɛ tᴐn sɔ́ d’àyíhún na ǎ. Sin vù ᴐ, Césaire wli bò nú wemakpikplɔ́n. Tà tᴐn lᴐ ᴐ ká sè wě. Đò Lycée Schoelcher, fye é yì azɔ̃mɛ  ɖe ɔ, é jὲ nukᴐn nú hǎgbɛ̃ tᴐn lɛ  ɖò nǔnyɔέ vovo lixò: latɛ̃ngbe, tànkpìnxó, xólomilomi... È sɔ́ kέn tᴐn n’ǐ hwe tᴐn nu.

Xwe 1931 ᴐ, Césaire go sín Maatiniki bó yì Paris. É byɔ́ Lycée Louis-le Grand. Fí nέ wɛ, é xò gò Léopold Sédar Senghor ɖè. Yě jὲ xɔ́ntᴐn àlɔmayimɛ. Yě mɛ wè lɛ yíwan nú nǔxixa, nǔwiwlan. Yě xà nǔwlantɔ́ Harlem Lέvɔ́jɔ̀ tᴐn lɛ (Harlem Renaissance): Langston Hughes, Claude Mc Kay, Countee Cullen, b.ɖ.j. Yě sɔ́ tamɛlingbέta ɖé ɖ’àyǐ bó sùn nyǐ ɖɔ̀ “Négritude”. Césaire wɛ kpà xókwín nέ ɔ. Tinmɛ tᴐn wɛ nyí “Mɛwìhwɛndo-dɔ̀kùn”. Mɛwìhwɛndo ná zé yì àgà wú wɛ gbέta ɔ jɔ̀. Trololo ɔ, tamɛlingbέta ɔ ɖè xójláwema ɖokpó tɔ́n, “L’Etudiant Noir” (1935). 

Césaire wlán xólomilomi-wema gěgě. Đokpó ɖò tají bɔ gbɛ ɔ bǐsésé tunwun: Cahier d’un retour au pays natal. Wema tᴐn ɖevo xɔ̀ susu n’î: Discours sur le colonialisme. Nǔnyᴐɛtɔ́ ɔ lέ wlán tànxówema titeungbe ɖokpó dó Toussaint Louverture wú, Aladanuví e fùn ahwàn bó ɖè Mɛwi Saint Domingue tᴐn lɛ sín kannumɔnɔ gbɛjí lé:Toussaint Louverture. La révolution française et le problème colonial.

Césaire d’àlᴐ àfín mɛ ɖò Matiniki tò tᴐn mɛ, ɖò azǎn 17° lidosùn, xwe 2008. Afrikaví lɛ na wɔ̀n gan-tín mɔ̃wunkɔ tᴐn ǎ, ɖó é zé Mɛwihwɛndo yì agà. Doo n’î ɖò Mɛxóxó lɛ gɔ́n dɔ̃n.

(M. Wanilǒ S.)

Martin Luther King: Xólὲnkpɔ́n (pensées)

"À ma sin zɔ̀n hǔn,

Dǒ gǎn bó kán wezùn.

À ma sin kán wezùn hǔn,

Tέnkpɔ́n bó fyá.

À ma sin fyá hǔn,

Dǒ gǎn bó sá.

Nǔɖebǔ à ɖò na bló wɛ hǔn

Tέnkpɔ́n bó xò kàn..."

"Đyɔɖyɔ nɔ́ wá mɔ̃ kpaa ǎ

Kàn wɛ è nɔ́ xò bɔ é nɔ́ wá.

Énɛ wutu wɛ

Mì ɖó ná site bó fùn

Mìɖesúsijíjέ sin àhwàn.

Mɛɖebǔ sin tafɔ̀ mì jí bó dín ǎ,

Afì, mì lɔ ɔ zé miɖě kᴐn nyì ayǐ n’î".  

Martin Luther King. 

Dǒ Lǒ, 1-20

1- È d’àsi nú Agbatin:

Nǔ wiwa ɖò wǔ cè.

2- È dógbe nú nyaɖé ɖò wuta:

un ɖò  fí caà, funfᴐngbejí.

3- È ɖ’abɔbɔ nú Tᴐxᴐsú bó dó takín mɛ 

Su ce nέ à dan nέ.

4- Hla wlí àziza ɖò Tέgɔ́n:

Un ko ɖò vodun wli wɛ

Bonu gbɛtɔ́ mᴐ mi ᴐ, é na nᴐ sí.

5-Hǔn ɖé húzú ᴐ

wefᴐ tᴐn nᴐ húzú.

6-Hwesahutɔ́ ma ɖù ɖé à ɔ,

Nǔ kúkú wɛ e nɔ ylɔ́ ɖɔ̀.

7-Hwixúmɛtɔ́ wɛ nɔ wɔ̀n

Akpànɔ̀ ɖě nɔ wɔ̀n ǎ.

8-Awaságbe ɖ’áɖɔ̃ dó Nᴐxwi mɛ:

= Đè jɛn nyɛ lᴐ un wa d’é mɛ nέ.  

9-E xwlé àzǐngokwín ‘bɔbɔ nyaɖé:

= Eǒ ! Un ɖ’ayǐ é, un ko gǎn nú  awɔ̃n ǎ.

10-È yì gle nú Dosú Gudunᴐ bó kwínkwín:

= Nǔbǐ ᴐ, sɔ́ wɛ.

11- È zɔ́n vǐ hɛn kpótɔ́nɔ̀:

= Ce ko nyɔ hέn nú mì ǎ.

12- Fá nᴐ ɖ’àgunmὲ nú bokɔ́nᴐ nᴐ wàyὲ ǎ.

13- Fúnfɔ́n wɛ nyí hwenu ma gbɔ.

14- Gàn j’ayǐ ma bὲ gbè. 

15- Agbò wɛ yì tᴐ wǎ nú lǒ.

= Nǔ nᴐ ɖò mɛ sí cob’ɛ nᴐ ná nǔ mὲ.

16- Agbo mɔ̀xò bo kpɔ́n sέlì:

= Nù yέ sὲ hǔn yì àgà !

17-Agbanjikpɔ́ntͻ nͻ wanǔ

Agbannᴐ ɖᴐhun ǎ

18-Agban e glo ségbanhɛntɔ́ ɔ́,

Jɛgbanhɛntɔ́ sixukpéwú ǎ. 

19- E xwlé àjǎgbě Kpomalényì:

=A nyí sέ ce ɔ, lě a na ɖó mi nyì amagbomɛ e nέ. 

20- E yì ahwan ɖó Dosú Gudunᴐ tomɛ

= E taá ɖɔ̀: mɛɖé ma ɖò fí. 

Hwὲjijᴐ, hwὲɖiɖᴐ ɖò Mɛwì hwɛndo mɛ

Sέnkplɔ́nmɛtɔ́ wɛ nyí nà Fatou Kiné CAMARA, Senegal tomɛnù. É bà dò nú nǔ e hwὲjíjᴐ kpódó hwὲɖíɖᴐ kpán nyí ɖò mɛwì hwɛndo mɛ é. Đò wěma tᴐn, “Pouvoir et justice dans la tradition des peuples noirs” mɛ ᴐ, é gbà jɛ̃ xó ᴐ mɛ. Azɔ̃ mímέ ɖesú wɛ é wà. Bá dó mᴐ nǔ jὲ Hwὲjíjᴐxó wú ɖò Afrika gbéjí ᴐ, é xò nunyᴐɛ tɛnmɛ tɛnmɛ kplé: tànɖiɖᴐxó (historiographie), gbɛtɔ́tínmɛxó (anthropologie), tòɖ’ayǐxó (sociologie), Sέnɖiɖᴐxó (sciences juridiques), b.ɖ.j. (= bɔ̀ ɖěvo jέjí, “équivalent de etc.”). Đò hùnxó wěma ᴐ tᴐn mɛ  ᴐ (introduction), mǐnᴐ ᴐ wlán:

“Đò Mɛwì hwɛndo mɛ ᴐ, hwὲɖiɖᴐ nyí hwὲ dá nú mɛ ǎ; nǔnyanya zín dó dò wɛ; kplɔ́nnǔmɛ dó kpɔ́ninɔ wú wɛ; fífá ní na nyǐ sín kànxixo wɛ, gbɔ̀ dó nú mɛ è e táfú é wɛ (...) Hwὲɖiɖᴐ ɖò Mɛwì hwɛndo mɛ ᴐ, ɖàgbe zé yì aga ɖò nǔbǐ mɛ sín kànxixo wɛ.”

(M. Wanilǒ S.)

Achille Mbembe: Um Nyobe ná lɛkɔ̀ wá

Ruben Um Nyobe nyí tòxóɖɔ̀tɔ́ Kamerunu tᴐn nukúnɖéjí ɖokpó. É zé gbɛ tᴐn sɔ́ savɔ̃ ná nú tò tᴐn  ná jὲ éɖésú sí. Flanse yovó lɛ hu’ì kanlìn ɖɔhun ɖò 13° zǒsùn 1958. Nǔwlantɔ́ Achille Mbembe ɖè kúnu n’í bó ɖɔ̀:

“Um Nyobe ɖò Afrikaví ê xò kàn bó kú ɖ’àhwàn meɖesúsíjíjέ tᴐn mɛ e lɛ mɛ. Ayǐ ɖé ná wá hɔ́n sɔ̀, bɔ̀ Um Nyobe ná lɛkɔ̀ wá, hwenu Afrika dɔ̃nkpɛvú lɛ ná site lobo ná nyí yěɖê, ɖò gbɛtɔ́nyínyí yětᴐn bǐ sésé mɛ é. É ná lɛkɔ̀ wá, hwenu è huzú-huzú gblogblo sín gàn ná xó é, huzú-huzú ɖò xóɖíɖɔ́ kpódó wàlɔ̀ kpán sín alijí (...). Nùkúnɖíɖó nέ ᴐ syέn hú kú; é nɔ́ zɔ́n bᴐ, lê Jean Marc Ela ɖɔ̀ gbɔn é ɔ, è nɔ́ hùn meɖesúsíjíjέ sín alì yàɖé-yàɖé ɖevo lɛ.

Um Nyobe ná lɛkɔ̀ wá, hwenu e Afrika ná lέvɔ́ kplɔ́n lê è nɔ jὲ meɖesúsí gbɔ́n le”.

(M Wanilo S.)

Làn xwèdó gèlǐ

Akwέ wú wɛ ǎ !

Akwέ kpód’àvɔ̀ kpó wú wɛ ǎ

Bé gbɛ̃ ná víví.

O jɛ̃ kpódó gàn kpó wú wɛ

Bé gbɛ̃ ná víví.

Ayǐ ko hɔ́n

Na sàɖé mà bà sàɖé kpò

Bé hwὲ mà gbɔ̀ à ?

Xwèdó mi bó !

Làn xwèdó gèlǐ ɖé

Mɔ̀ nɔ̀ xò àmyɔ̀zùn

Xwèdó mi bó !

Kanlinsú xwèdó gèlǐ ɖé

Mɔ̀ nɔ̀ xò àmyɔ̀zùn.

Dlamini Zuma: Linlɛntito 2063 UA tᴐn

Đò xwe kanɖewǒ ê jawe lɛ mɛ ᴐ, mǐ jló ná zé linlɛntito (agenda) ɖé ɖ’ayǐ bɔ̀ é ná ɖyɔ́ nukún mɛ nú Afrika gblogblotò ᴐ bǐ sésé. Mǐ jló ɖɔ̀ nǔwaɖókpɔ́ ní lí dǒ ɖò mǐ tέntin, nú  Afrika ní nyí ɖokpó géé, ní nyí tòɖobǔ dɔkunnᴐ ê mɛ fífá ɖé è (...). Ènɛ wɛ zɔ́n bɔ̀ togǎn lɛ kpódó acɛkpikpagǎn lɛ kpó byɔ́ ɖɔ̀, ɖò nǔwiwa xwekpéxwenù kanɖéwǒ OUA/UA tᴐn hwenu ᴐ, mǐ ni lìn tamɛ dó Lɛvᴐjɔ̀ Afrika tᴐn kpódó Bǔteninᴐ tᴐn kpó sín xó wú.

Afrika ɖó ná site lobo hɔ́n, ɖò Bǔteninᴐ mɛ. Nú mǐ ɖe kɔ̀ kpɔ́n gudo ᴐ, mǐ ná mɔ̀ ɖɔ̀ tὲn è mɛ Afrika ɖè ehɔ́nmɛ kpódó azɔ̃ e ɖò te nᴐ kpɔ́n mǐ wɛ egbe e kpán gbɔ̀n vò nú lê nǔ lɛ ɖè xwe kanɖewǒ dye è. Đò linlɛntito mǐtᴐn 2063 tᴐn ᴐ mɛ ᴐ, mǐ ɖó ná gbló àdà nú nukúnɖíɖó mǐtᴐn lɛ. Ɛɛn, nú mǐ ná zé Afrika yì nukɔ̀n nǔgbǒ ᴐ, mǐ ɖó ná lɛn nǔ kloklo.

Dlamini Zuma, Gǎn Afrika tokplékplé lɛ tᴐn

(Tinmɛ ɖó fᴐngbe mɛ, M. W. S.)

Xósᴐgbexó (Logiki) ɖó fᴐngbe mɛ. Akpáxwé III

Bó ná dó sú tà nú nǔkplɔ́nmɛ mǐtɔ̀n ɖó silogimuxó wu ᴐ, mǐ ná xwlé ɖiɖe atɔ̀ngᴐ ᴐ mì.  È  nɔ ylɔ́ ɖɔ̀ “Sub-Sub”

Silogimu ɖiɖe atɔ̀ngᴐ ᴐ: Sub-Sub

Dò nù tɛnmɛ tɛnmɛ ê ɖe mɛ lɛ é ɖyé:

1- Darapti

Xógbeta: Gbɛtɔ́ lɛ bǐ wɛ nyí tamɛlintɔ́

Xóvi: Gbɛtɔ́ lɛ bǐ nyí nǔɖògbɛ

Đesínmɛ: Hǔn, nǔɖògbɛ ɖélɛ nyí tamɛlintɔ́.

2- Felapton

Xógbeta: Đò nǔɖíɖó lɛ mɛ ᴐ, nǔ ɖěbǔ tîn bó nyí Mawu ǎ.

Xóvi: Nǔɖògbɛ lɛ kέɖɛ̂ wɛ tîn.

Đesínmɛ: Hǔn, nǔɖògbɛ elᴐ nyí Mawu ǎ.

3- Disamis

Xógbeta: Gbɛtɔ́ ɖélɛ nyí hànkpàtɔ́

Xóvi: Gbɛtɔ́ lɛ bǐ wɛ nyí nǔɖògbɛ

Đesínmɛ: Hǔn, nǔɖògbɛ ɖélɛ nyí hànkpàtɔ́.

4-Datisi

Xógbeta: Hànkpàtɔ́ lɛ bǐ wɛ nyí tamɛlintɔ́

Xóvi: Hànkpàtɔ́ ɖé nyí gɛnnù

Đesínmɛ: Hǔn, gɛnnù ɖé nyí tamɛlintɔ́.

5- Bocardo

Xógbeta: Gbɛtɔ́ ɖélɛ nyí hànkpàtɔ́ ǎ

Xóvi: Gbɛtɔ́ lɛ bǐ wɛ nyí nǔɖògbɛ

Đesínmɛ: Hǔn, nǔɖògbɛ ɖélɛ nyí hànkpàtɔ́ ǎ.

6- Ferison

Xógbeta: Gɛnnù ɖěbǔ nyí japɔnɛ ǎ

Xóvi: Gɛnnù ɖé nyí hànkpàtɔ́

Đesínmɛ: Hǔn, hànkpàtɔ́ ɖé nyí japɔnɛ ǎ.

(M. Wanilo S.)

Mì nᴐ flín gǎnhúmɛtɔ́

(Ayǐzɔ̀)

Mì ɖò nǔ ná wà,

Mì kà nᴐ flín sɔ̀gódo

Bo dó wà.

Mì ɖò nǔ ná wà,

Mì kà nᴐ flín gǎnhúmɛtɔ́.

O tɔ̀ nɔ hù mɛ 

O tɔ̀ ɖokpó 

Wɛ nɔ ɖànǔ bᴐ yè nɔ ɖù.

O zò nɔ hù mɛ 

O zò ɖokpó 

Wɛ nɔ ɖà nǔ.

O mɛ e ɖɔ̀ mǐlɛ

Mà nyí mὲɖě,

Aéé !

Mɛ e ɖɔ̀ mǐlɛ

Mà nyí mὲɖě,

O jǒnɔ̀ gódo

Wɛ è nᴐ sú àhàn xɔ́ ɖè.

Mì ɖò nǔ ná wà,

Mì kà nᴐ flín sɔ̀gódo

Bo dó wà.

(A. K. AGOSSOU-VOYEME, Han lɛ. Wěmaxɔmɛ Xóɖiɖɔ kpó kanfifɔ kpó tᴐn, Kútɔnú, 2004, 60-61). 

Angelou Maya: Lὲn xó eyɛ kpɔ́n

Eo, un nᴐ ɖì nǔ

Nú mɛ e nᴐ ɖɔ̀ mi yíwǎn nú mɛ 

Lobo kà nᴐ gbɛwǎn nú yěɖě lɛ ǎ.

Afrika sín lǒ ɖe ɖɔ̀:

Cɔ́ hwiɖee ɖó mɛ e ɖò mɛ̃

Lobo kà ɖò awù ná ná mɛ wɛ e wú.

Angelou Maya.

È ɖó akɔ́nkpinkpan

Wɛ nyí ɖɔ̀

È gᴐn xɛsi ma ɖì ǎ.

Akɔ́nkpinkpan ɖíɖó

kpódó glagla ɖíɖó kpán

Wɛ nyí ɖɔ̀

È ni ɖù ɖò xɛsi mɛtᴐn jí.

Angelou Maya

(Tinmɛ ɖó fᴐngbe mɛ, M. W. S.)  

Zǒsùn, xwe 1958: Sekou Touré kpódó Guinée tò ᴐ kpó ɖɔ̀ Eo nú De Gaule

Ê ahwàn ɖaxó wegᴐ ᴐ ɖó nù è ᴐ, tò-afᴐ-ɖeji lɛ (les territoires occupés) jὲ kàn ván jí syέnsyέn dó xó è kàn mɛɖesúsíjíjέ yětᴐn é wú. Đò xwè 1956 ᴐ, Flanse tò ᴐ sɔ́ gbetàsέn ɖé, bᴐ è ylɔ́ ɖɔ̀ “Loi cadre”. Sέn nέ ᴐ ná gbe ɖɔ̀, ɖò tò-afᴐ-ɖeji lɛ mɛ ᴐ, toví lɛ ní cyán ɖɛ̃mɛnu yětᴐn lɛ lobo sɔ́ acɛkpikpa klewún ɖé ɖ’ayǐ. Đò xwè 1958 ᴐ, ahwàngankannᴐ De Gaule xá gǎnjí. Linlin tᴐn nukᴐntᴐn ᴐ wɛ nyí ɖɔ̀ è ni dyɔ́ Sέndòdó tò ᴐ tᴐn, lobonú tò-afᴐ-ɖeji lɛ ná húzú agùn kpikplé ɖokpó géé xá Flanse tò ᴐ. Agùn kpiplé nέ ᴐ, é sùn nyǐ ɖɔ̀ “Communauté française”.

Gǎnnu-gǎnnu ᴐ, De Gaule zé ayì nέ ᴐ xwlé tòxóɖíɖɔ́ gbέtà e ɖò Afrika hwe nέ nu lɛ. È sìn adǎn lobo ɖɔ̀ enyí tò-afᴐ-ɖeji ɖé ma yígbe nú linlin émitᴐn ǎ, Flanse tò ᴐ ná ɖè kɔ̀ dó wǔ tᴐn bǐ dégbé dégbé, ɖò akwέxó alᴐdómɛ sín alijí. Đò avuvᴐsùn xwè 1958 ᴐ, Flanse togǎn ᴐ yì Guinée. Sekou Touré ê nyí acɛkpikpa klewún tò ᴐ tᴐn sín gǎn e ᴐ, site lobo ɖɔ̀ nú De Gaule ɖɔ̀:

         “Guinée toví-tosí lɛ, yě tɛ na ɖò yà mɛ ᴐ, yě jló ná jὲ yěɖesúnᴐ sí.

É kpé nú yě hú yě ni nɔ̀ dɔ̀kun mɛ, afɔ̀blíblá alɔ̀blíblá.”

Xó nέ ᴐ sìn xomɛ nú ahwàngankannᴐ ᴐ. Azǎn 28° zǒsùntᴐn xwe 1958 gᴐ ᴐ, Guinée toví-tosí lɛ dà kɔ̀, bɔ 98% yětᴐn ɖɔ̀ Eo nú De Gaule. Azǎn nέ ᴐ gbé ᴐ, yě jὲ yěɖesúnᴐ sí.

Nǔkplɔ́nmɛ ê ɖò tàn énέ mɛ è dyé: è nᴐ byɔ́ gbe mɛɖé cóbó nᴐ jὲ mɛɖesúnᴐ sí ǎ.

(M.W.S.)

Xósᴐgbexó (Logiki) ɖó fᴐngbe mɛ. Akpáxwé II

Azǎn ko yì kpɛɖe din bᴐ mǐ ɖɔ̀ xó dó silogimu sín ɖiɖe nukᴐntᴐn ᴐ wú. Ehᴐnmɛ ᴐ, mǐ ná xwlé ɖiɖe wegᴐ ᴐ mi.

Silogimu sín ɖiɖe wegᴐ ᴐ: “Prae-Prea”. 

È nᴐ ylɔ́ Silogimu sín ɖiɖe wegᴐ ᴐ ɖɔ̀ “Prae-Prea”. Donù tɛnmɛ tɛnmɛ è ɖé mɛ lɛ e dye:

1. Cesare

Xógbeta: Kanlin ɖěbǔ nyí wuvέmasetɔ́ ǎ

Xóvi: Awinyǎ lɛ bǐ wɛ nyí wuvέmasetɔ́

Đesínmɛ: Hǔn, awinyǎ ɖěbǔ nyí Kanlin ǎ.

2. Camestres

Xógbeta: Kanlin bǐ wɛ nyí wuvέsetɔ́

Xóvi: Awinyǎ ɖěbǔ nyí wuvέsetɔ́ ǎ

Đesínmɛ: Hǔn, awinyǎ ɖěbǔ nyí Kanlin ǎ.

3. Festino

Xógbeta: àtín ɖě nyí Kanlin ǎ.

Xóvi: Nǔɖògbɛ ɖélɛ nyí Kanlin

Đesínmɛ: Hǔn, nǔɖògbɛ ɖélɛ nyí àtín ǎ.

4. Baroco

Xógbeta: Kanlin lɛ bǐ  wɛ nyí nǔɖògbɛ

Xóvi: Nǔɖíɖó ɖélɛ nyí nǔɖògbɛ

Đesínmɛ: Hǔn, nǔɖíɖó ɖélɛ nyí kanlin ǎ.

(M.W.S.)

Ahlinhǎn ɖà ὲ jὲ wè

 Ahlinhǎn ɖà ὲ jὲ wè

Ma sɔ́jó nú xὲ ɖé ó mɛ !

Tɔ̀hlinhǎn ɖà ὲ jὲ wè

Ma sɔ́jó nú xὲ ɖé ó.

O nyà wὲ ɖ’àhwà gbὲ wὲ

B’àhwanɔ̀ wá gbò é dó

Bɔ̀ é nɔ ɖɔ̀: Jὲtè ! Jὲtè !

Mǐ ná dɔ̀n yì mὲxó ɖé gɔ́n.

Děkàn mà nyí yɔ̀kpɔ́ nú ɖé

Ahwàkàn mà nyí yɔ̀kpɔ́ nú ɖé.

É nᴐ dó Xɔ̀gbónu gbè

É nᴐ ɖɔ̀ Hùlùkúkwí !

O lě à nyɔ́ àjà xò sɔ́ lé

Ayǐ ná hɔ́n dó wè fí egbe !

O lě à nyɔ́ àjà xò sɔ́ lé

Ayǐ ná hɔ́n dó wè léé !

Ahlinhǎn ɖà ὲ jὲ wè

Ma sɔ́jó nú xὲ ɖé ó mɛ !