Nǔlin-nǔjrέxó

Nǔlin-nǔjrέxó ɔ, nǔnyɔέ kpítí kpítí ɖé wɛ, bᴐ é nᴐ ɖɔ̀ xó dó Nǔlínlín kpódó nǔjíjrέ kpán wú. Hǔn, akpaxwé wè wɛ é ɖó: akpaxwé nukᴐntᴐn ɔ, è nᴐ ylɔ́ ɖɔ̀ Nǔlínlínxó (Arithmétique); akpaxwé wegɔ ɔ, è  nᴐ ylɔ́ ɖɔ̀ Ayǐjíjrέxó (“Géométrie). Nǔbàdòlì (méthode) è Nǔlin-nǔjrέxóɖɔ̀tɔ́ lɛ nɔ́ hwedó bó nɔ́ bà dò nú nǔ ɔ wɛ nyí xóɖesínxómɛ (déduction) kpódó  xóɖexlέ (démonstration) kpán.

Mǐ nᴐ sè hwɛhwɛ bᴐ è nᴐ ɖɔ̀ jilé Grɛkinù lɛ wɛ nyí mὲ nukᴐntᴐn ê lìn tamɛ ɖó Nǔlin-nǔjrέxó wú è. Alì enέ nu wɛ tamɛlinxóɖɔ̀tɔ́ Bertrand Russell wlan nǔ yɛ: “Grɛkinù lɛ wɛ ɖó Nǔlin-nǔjrέxó tè (...) Yěgɔ̃n wɛ tamɛlìnlìn ê jujɔ́n xóɖesínxómɛ ɔ gósín” (B. Russell, History of Western Philosophy, xótà 1).

È bà dò ná gànjí ɔ, xó nέ ɔ sɔgbè ǎ. Đò Babilonya kpódó Egitù tò mɛ kpán ɔ, nǔnyɔɛtɔ́ hwè xóxó nù tᴐn lɛ kò lìn tamɛ, lobo wlan nǔ dó Nǔlin-nǔjrέxó wú, cóbᴐ Grɛkinù lɛ wá jὲ dò bà ná jí. Tamɛlinxóɖɔ̀tɔ́ Obenga tὲ ɖɛ̃ jí bó ɖɔ̀: “Grɛkinù Thalɛsi, Pitagᴐr kpódó Demokliti kpán yì Nilù tò mɛ (“Vallée du Nil”) bó yí kplɔ́n Nǔlin-nǔjrέxó, ɖò yɛhwenᴐ nǔnyɔɛtɔ́ Egitù tᴐn lɛ gɔ́n. (...) Aristɔti wlan ganna-ganna, ɖò  wèmǎ tᴐn “Métaphysique” mɛ ɖɔ̀, Egitù wɛ Nǔlin-nǔjrέxó jɔ̀ ɖè.” (T. Obenga, La Géométrie égyptienne, 13).

Bó ná dó sú tà ná ɔ, un jló ná flín mì ɖɔ̀, Afrika mɛwi-gbéjí wɛ nǔnyɔɛtɔ́ lɛ mɔ̀ Nǔlin-nǔjrέxó sín nǔtítέ ê dó xó hú ɖelέ bǐ é ɖè. È nᴐ ylɔ́ nǔtítέ nέ ᴐ ɖɔ̀ “Ishango”. Kᴐngo to mɛ wɛ è mɔ̀ ɖè. (Đìɖe tᴐn ɖò dò fí.)

(M. Wanilo S.)